تصویری از غارنگاره هاى باستانى ايران
از ماه تا ماهى:
پس ز مه تا ماهى هيچ از خلق نيست
كه به جذب مايه او را حلق نيست. مولوى
از ماه تا ماهى هيچ مخلوقى وجود ندارد كه وابسته به آب نباشد.
زمين هفت اقليم به شاهى تراست
سر ماه تا پشت ماهى تراست. فردوسى. در ايران نقش ماهی از ٦ هزار سال پيش تا كنون، بر روی مُهرها، ظروف سراميكى، شيشه اى و سفالى، ديواره ها، نقاشيها، ابزار و و و نقش بسته که یکی از کهن‌ترین آنها مهرى است كه بر روى آن نقش ماهيگير و ماهى بوضوح ديده ميشود. بر روى اين مُهر همچنين نگارۀ بز کوهی که نشان دهندۀ (مظهر) فراوانی است، در کنار نقش ايزد بانوى پشتیبان جانوران، جای داده شده است تا دارنده چنین مهری، مورد بزرگی و بخشش ایزد قرار گرفته و به آسانی به ماهیگیری و شکار دست یابد. بر مُهرهای استوانه‌ای میانۀ هزارۀ ششم و پنجم ايران، نگارۀ ماهی در چند ردیف کنار یکدیگر جای دارد، بسانی که گویی در آب شناورند. بر آثار مُهرهایی که از شوش به دست آمده است نیز نگارۀ زیبایی دیده می‌شود که در رودخانه‌ای با ساقه‌ای انبوه از درختان، ماهی‌ها در پیِ یکدیگر شنا میکنند ـ بر نشان مُهرهای دیگری شکارچیان لوح در برگشت از شکار ماهی‌ها آن ها را از قایق بیرون می‌آورند - در زمینۀ یک مُهر دیگر که از شوش به دست آمده ماهی نقش شده است. ماهی نمودار ایزد رودخانه و مرداب است و در آیین‌های گوناگون ستایش ماهی را به خدایی که بر تخت نشسته روشن می‌کند (در روزگار شوش پیش از ایلام). ماهی در آیین‌های گوناگون بر ایزدی که بر تخت نشسته پیشکش می‌شود - در شهرهای گوناگون نقش ماهی دیده شده است که ایزدی بر تخت نشسته و در برابر وی ماهی روی میز ارمغان جای گرفته یا چند ماهی که در زمینه‌های مهر نقش شده است -، یک نشان مُهر دیگر از شوش مربوط به شش هزار سال پيش به‌دست آمده که نگاره ماهی روی آن است (تاریخ مُهر در ایران- نوشته ملک‌زاده بیانی صفحه 60 و 61) - در نشانی دیگر با شماره ثبت 1219، یک آوند مفرغی که میان آن دایره‌ای است که گِرادگرد این دایره چهار تا ماهی و رَج سپسین پنج ماهی کوچک در حال شنا کردن هستند که در واقع آن نگارۀ میانی (وسط) خورشید است. - همه آوندها آیینی هستند و به آن تشتک می‌گویند (آوندهای مفرغی تشتی ریخت)؛ زیرا لبۀ آنها بالا آمده است. نمونه‌های دیگری هم از این نمونه آوندها موجود است که در برخی نقش مار و دربرخی هم نقش گوزن دیده می‌شود، همانند آن آوند در جیرفت (کرمان) نیز به دست آمده که در آن نگارۀ شیر و پرنده است. در پاسارگاد ریخت مردی پدیدار است که یکی از پاهای آن ماهی است. این نگاره نُماد ایزدِ آب است که به آن "ایزدِ ماهی" و "مرد دریایی" نیز می‌گویند. ماهی از روزگار کهن در شوش ایران نیز بوده و ایزد آب است. ماهی به سبب زندگی در آبهای جاری و ژرفای دریاها، در اندیشه مردمان ايران باستان با خدایان ناظر بر آب‌ها و نیروهای نگاهبان زندگی همبستگی بسیار دارد.
در اساطیر ایران جمشيد شاه نخستين انسانی است که به پرورش ماهی در ماهی‌خانه پرداخته است.
بپرورد ماهی در آن آب پاک
بپرداخت آب میانگاه خاک. فردوسی
نزد فلسفه ايرانى، روش زندگى ماهى، حكايت از عارف کامل و انسان خدايى است، چرا كه به حسب استغراقی که عارف در درياى معرفت دارد با استغراق ماهى در بحر زندگى مناسبت تمام دارد. بنابراین یکی از معانی پرتکرار ماهی در ادبیات عرفانی ما انسان غرقه در درياى عشق خدا است. بيشترين استفاده معنوى از ماهى در آثار مولانا جلالدين محمد بلخى بچشم ميخورد.
گر سیل عالم پر شود هر موج چون اشتر شود
مرغان آبی را چه غم تا غم خورد مرغ هوا
رخ از شکر افروخته با موج و بحر آميخته
زان سان که ماهی را بود دریا و طوفان جانفزا.
تو دیدی هیچ عاشق را که سیری بود از این سودا
تو دیدی هیچ ماهی را که او شد سیر از این دریا
درآیین زرتشت این اعتقاد وجود دارد که دنيا جمع اضداد است. يعنى براى هر پادى، يك پادزهر وجود دارد. براى هر كنشى يك واكنش هست. در برابر جهنم درون آدمى ، و يا اهرمن او، آفریده نیکوی او، و يا اهوراى نيك، و يا حال خوش آدمى هستى دارد. براى تاريكى، نور و براى سردى، گرما و و و . بعلاوه يك مبارزه دایمی بين اضداد درجريان است. ومهمترين اين مبارزه، مقابله بين روشنى و تیرگی است، كه تا ابد ادامه دارد.
ماهى در اسطوره هاى ايران زمين:..
٤ ماهی اساطیری ایران باستان:
گفته ميشود، اساطیری ایران زمین را به نامهاى، کرماهی، واسی،(ناهما بايد برسى شود) ماهی نگاه‌دار جهان و ماهیان آسمانی که جایگاه ویژه‌ای در باورهای مردمان باستان داشته‌اند، ميشناسند.
دیوارنگاره با نفوش دو ماهى پرنده و درخت زندگی. يافت شده در ايران، موزه بريتانيا.
این دو كر ماهى همه جهات را با چشمانی باز محافظت میکنند، از این رو نیروی دید آنها در اوستا بسیار ستوده شده است.
دوماهی نگهبان درخت زندگی در دوره ايران باستان جایگاهی ثابت در سفالگری و فلزکاری ایران دارند و در دوره هاى مختلف نیز نمود آنها را در قالی‌‌های ایرانی (طرح‌هایی همچون هراتی، ماهی درهم، ریزه ماهی و …) می‌توان دید. در دوران اخير نقش ماهى جاى خود را به نقش برگ داده و تلاش عجيبى براى زدودن نقش ماهى از فرش ايران داشته و دارند.
بشقاب نقره ساسانی با نقش دو-ماهی-کرماهی-نگهبان-ریشه-های-درخت-زندگی
نقوش جانوران مختلف روى يك ماهى واسى زرين كه در گنجينه فترسفيلد كشف شده است.
دوماهی آسمانی:
نقش‌هایی که بر پایه چرخش بنا شده‌اند _ مثل مهرانه و گرفت و گیر _ از شمار آشناترین طرح‌ها در هنر ایرانی‌اند و ماهیان چرخان از مهم‌ترین این نقش مایه‌ها هستند.
تصویر این دو ماهی چرخان به گرد یکدیگر که بازمانده از اندیشه ماهیان نگاهبان درخت زندگی هستند به نماد برج اسپند در مياننشان‌های آبامگاه بدل گردیده است.
دانشمند بزرگ ايران، ابو ريحان بيرونى در تفهيم اين نماد را چنین توصیف می‌کند: «که دوازدهم صورت سمکه، همچون دو ماهی، یکی دنبال دیگری آویخته به رشته دراز».
این صورت فلکی در نقشه‌ها به گونه دو ماهی ترسیم شده که با طنابی به یکدیگر پیوسته‌‌اند.
اشاره به برج ماهی در گفتار بسیاری از شاعران ایرانی آشکار است:
چو سر بر کرد ماه از برج ماهی
مه پیروز شد در برج شاهــی. نظامى
ز گاو و کژدم و خرچنگ و ماهی
نیاید کار کــــردن زین نکوتر.ناصرخسرو
نقش ماهی در آثار هنری مردمان ايران باستان نقشی پرتکرار است که این امر به سبب جایگاه ویژه‌ای است که ماهی در اساطیر این مردمان دارد.
در ايران باستان آویزهای حفاظت‌گر با نقش ماهی را آرياييهاى ساكن در ميانرودان، و مصر باستان به گردن می‌آویخته‌اند. در میان رودان، آرياييها در بسیاری از دوره هاى تاریخی ايران، نقش ماهی را بر سکه‌هایشان ضرب کرده‌اند که نشانگر اهمیت این نماد در اندیشه و اساطیر آنهاست. هزاران سكه از دوران هخامنشيان و ساسانيان و سامانيان و صفويه بجا مانده كه همگى نقش ماهى را بر خود دارند.
نقش ماهی در اندیشه و هنر آرياييهاى ساكن ميانرودان اغلب با نقش ماهی – مرد یا انسانی که لباس ماهی گون به تن کرده تصویر می‌شدند، و بدين ترتيب آرياييها، راه و روش شهرسازی، کشاورزی، نوشتن، قانون، صنایع دستی و هنرها را به مردمان قبايل ابتدایی مى آموختند. آرياييها پس از متمدن ساختن انسان به عنوان امپراتوران راستى و خرد در اندیشه میانرودان باقی مانده و امروزه آنان را موجودات فضايى مينامند.نماد آبهای تازه که گاه او را به سان مردی تصویر میکنند که از شانه‌هایش آبهای سرشار از ماهی جاری می‌شود. این نقش بر یک مهر آريايى از ۲۳۰۰ پ.م نقش شده (تصویر ١). دختر او ایزدبانوی نگهبان ماهیان به شمار میرود. نقش ماهی‌های چرخان در کف برخی از کاسه‌های سفالی بازمانده از سامرا (۴۰۰۰ پ.م) نیز دیده می‌شوند. در یکی از این نمونه‌ها نقش ماهیانی دیده می‌شوند که به دور یک مهرانه می‌چرخند (تصویر ٢). از اوروک قدیم (۳۳۰۰-۳۰۰۰ پ.م) شماری گردن آویز با نقش ماهی یافت شده است (تصویر ٣ و ٤). در میان آثار گورستان اور نیز آویزهای زرین و لاجوردی به سان ماهی دیده می‌شود (تصویر ٥ و ٦)، یکی از شخصیت‌های تصویرشده بر روی اثر مشهور به پرچم اور مردی است که چهار ماهی شکار شده را به دست گرفته و گویا برای بزرگان اور پیشکش آورده است (تصویر ٧).
كتيبه سنگی-با-نماد-ایزد-انکی-يافته شده در ايران-موزه-بریتانیا
کاسه-سفالی-با-نقش-ماهی-های-گردان-به-دور-مهرانه-سامرا-موزه-پرگامون
گردن-آویز-به-شکل-ماهی-اور-موزه-متروپولیتن
گردن-آویز-به-شکل-ماهی-اور-موزه-متروپولیتن
گردن-آویز-زرین-به-شکل-ماهی-گورستان-شاهی-اور-موزه-متروپولیتن.
گردن-آویز-لاجوردی-به-شکل-ماهی-گورستان-شاهی-اور-موزه-متروپولیتن
پرچم-اور-از-گورستان-شاهی-اور-موزه-بریتانیا
نمونه‌های پرشماری از نقش ايرانيان بر آثار باستانى بدست آمده از دو شهر باستانى آشور و بابل وجود دارد که نه موجوداتی اساطیری، بلکه انسان‌هایی پوشیده در لباس ماهی. از تصویر دو مرد بر بالای سر بیمار که روی یک مهر فلزى قلم زنی شده (تصویر ٨) می‌توان به اهميت نقش ماهى در علم پزشكى و پزشكان اين دوره كه با دربر كردن لباسى از ماهى،نمايش داده شده است، پى برد. یک مرد بزرگ در کنار ورودی آتشكده نینورتا در نمرود بر سنگ تراشیده شده است (تصویر ٩). از نیایشگاه در نینوا نیز یک حوضچه سنگی به جا مانده که در گرداگردش، خداى آب و يا درياها ميناميدند، در میان ايرانيان تصویر شده (تصویر ١٠). خدای نگهبان آب‌ها و همبستگیش با یک حوضچه نگهداری آب آشکار است. ايرانيان بسبب ویژگی حفاظت‌گرشان در میانرودان، بشمار بسیار بگونه نقش برجسته و پیکرک ساخته می‌شده‌اند (تصویر ١١-١٤). بر روی برخی از مهرهای بدست آمده از منطقه ميانرودان نیز ايرانيان زیر نماد خورشیدی حلقه بالدار با ظرفی در دست به نیایش درخت زندگی ایستاده‌اند (تصویر ١٥-١٦)
طلسم محافظ در برابر دیو لاماشتو با نقوش اساطیری و دو مرد بر بالای بیمار- نوآشوری
نقش در کنار ورودی نیایشگاه نینورتا- نمرود
حوضچه سنگی آتشكده ايرانى
نقش برجسته محافظ آتشكده در ميانرودان
مجسمه محافظ آتشكده ميانرودان
مهر سنگی با نقش مردان در حال نیایش درخت زندگی- آشور
مصر: ایزدبانوی مردمان شهر مندس در دلتای نیل حات‌مِحیت نام داشت که با نقش ماهی یا بانویی با تاج ماهی بر سر تصویر می‌شد (تصویر 17-18). هنگامی که بدن قطعه قطعه اوزیریس توسط ست به رود نیل انداخته شد، همسرش ایزیس سیزده بخش از اندام وی را از رود بیرون آورد اما بخش چهاردهم (آلت اوزیریس) توسط یک ماهی خورده شده بود. مصریان پیکره‌هایی به نقش ماهی با تاج ویژه ایزیس ساخته‌اند که ممکن است اشاره به جستجوی ایزیس در رود نیل داشته باشد (تصویر 19). در اساطیر مردمان شهر آبیدوس، ماهی مقدس آبتو نامیده می‌شد. این ماهی زورق رع را هنگام حمل شبانگاهی خورشید در دنیای زیر زمین همراهی می‌کرد. مصریان باستان ماهی تیلاپیا را از رود نیل شکار می‌کردند. از آنجایی که این ماهی برایشان نماد زایش و ازدياد نسل بود، گردنبندهایی ساخته و استفاده می‌کردند با نقش ماهی تیلاپیا برای افزایش نیروی باروری(188 ;1993 ,Robins). از دوره‌های گوناگون هنر مصری نمونه‌های بسیاری از این آویزهای به شکل و نقش ماهی از جنس عاج، یاقوت، طلا و… باقی مانده است (تصویر 20-27). یک گردنبند بازمانده از تبس با نقش دو ماهی و یک گل نیلوفر در میان ده صدف زینت شده (تصویر 28).
لوح سنگی با نقش حات محیت (الهه مردم شهر مندس) -موزه بروكلين مصر
مجسمه سنگی به شکل حات محیت (الهه مردم شهر مندس) - مصر
مجسمه سنگی به شکل ماهی با تاج ایزیس
آویز زرین به شکل ماهی
آویز زرین به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
آویز عاج به شکل ماهی
گردنبند با آویزهای مهیريال گل نیلوفر و صدف- تبس
نقش دو ماهی بر روی یک لوحه آرایش چوبی از ممفیس دو سوی نیلوفر مصری شناورند (تصویر 29). نقش ماهیان چرخان در کف یا گرداگرد ظرفهای مصریان هم دیده می‌شوند (تصویر 30)، معمولا این نقش ماهیان در کنار نیلوفر مصری که گیاه مقدس رود نیل است تصویر شده‌اند (تصویر 31-33). یک لوح آرایشی بازمانده از نقده از سنگ سبز به سان ماهی ساخته شده است (تصویر 34)، درپوش سفالی یک کوزه از دوره بطلیموسی با نقش دو ماهی در زیر و دو ماهی در رو یادآور نشان فلکی دوماهی است (تصویر 35). در میان نقاشی‌های دیواری گور نیامون (۱۳۵۰ پ.م) نقش ماهی بارها تصویر شده. یکی از این نقاشی‌ها استخری را نشان می‌دهد که در آن ماهی‌ها کنار نیلوفرهای مصری شناورند (تصویر 36). نمونه‌ای دیگر نشانگر چند ماهی است که در رود نیل زیر زورق نبامون شنا میکنند (تصویر 37). از مقبره‌ای در آخیم ماهیان مومیایی شده‌ای کشف گردیده که در یک محفظه چوبی دفن گردیده‌اند. روی این ماهی‌ها را پیش از مومیایی نمودن با رنگ قرمز تزیین کرده‌اند (تصویر 38-39). از دیگر نمونه های استفاده از نقش ماهی در آثار زیبای مصریان می‌توان به یک بطری از شیشه چند رنگ اشاره کرد که از العمارنه (سده ۱۴ پ.م) به دست آمده (تصویر 40). از سقارة (سده ۱۴ پ.م) نیز یک تندیس سفالی ماهی به دست آمده که بدنش با ظرافت رنگ آمیزی شده (تصویر 41). یک عطردان سنگی سبز رنگ به سان ماهی که از رودس کشف گردیده (تصویر 42) احتمالا در سده ۷ پ.م در مصر ساخته و توسط بازرگانان به یونان برده شده است. لوح آرایش چوبی با نقش ماهی و نیلوفر- ممفیس ظرف با نقش ماهیان چرخان- ممفیس کاسه سفالی با نقش ماهی در کنار گل نیلوفر- مصر کاسه سفالی با نقش ماهی در کنار گل نیلوفر- مصر کاسه زرین با نقش ماهی های چرخان و گل نیلوفر- مصر لوح آرایشی از جنس سنگ سبز به شکل ماهی در پوش سفالی کوزه با نقش صورت فلکی دوماهی- دوره بطلمیوسی نقاشی دیواری گور نبامون با نقش استخر ماهیان نقاشی دیواری گور نبامون با نقش زورق نبامون و ماهیان در زیر آن ماهی مومیایی شده یافت شده در مقبره- آخیم بطری از شیشه چند رنگ به شکل ماهی- العمارنه مجسمه سفالی ماهی-سقاره
لوح آرایش چوبی با نقش ماهی و نیلوفر- ممفیس،موزه بريتانيا
ظرف با نقش ماهیان چرخان- ممفیس موزه متروپولتن
کاسه سفالی با نقش ماهی در کنار گل نیلوفر- مصر
کاسه سفالی با نقش ماهی در کنار گل نیلوفر- مصر موزه
کاسه زرین با نقش ماهی های چرخان و گل نیلوفر- مصر موزه لور
لوح آرایشی از جنس سنگ سبز به شکل ماهی موزه بريتانيا
در پوش سفالی کوزه با نقش صورت فلکی دوماهی- دوره بطلمیوسی موزه بريتانيا
نقاشی دیواری گور نبامون با نقش استخر ماهیان موزه بريتانيا
نقاشی دیواری گور نبامون با نقش زورق نبامون و ماهیان در زیر آن موزه بريتانيا
ماهی مومیایی شده یافت شده در مقبره- آخیم موزه بريتانيا
بطری از شیشه چند رنگ به شکل ماهی- العمارنه موزه بريتانيا
مجسمه سفالی ماهی-سقاره موزه بروكلين
داگون نماد ديگر دوران ايران باستان بوده که به سان ماهی یا ماهی – مرد تصویر می‌شد .(Fontenrose, 1957: 277) از پترا در اردن)، تندیس عاجی یک ماهی یافت شده که درون کاسه‌ای در گور یک مرد نهاده شده بود (تصویر ٤٣). یک سنگ نگاره از سوریه نقش ماهیانی را تصویر کرده که زیر یک زورق شناورند (تصویر ٤٤). یک سنگ وزنه بازمانده از ايران باستان با نقش ماهی آراسته شده (تصویر ٤٥). مردمان این شهر در شمال باختری ترکیه امروزی بر روی سکه‌هایشان نیز نقش ماهیان گوناگون را ضرب می‌نموده‌اند (تصویر ٤٦-٤٩). برگزیدن نقش ماهی از سوی آرياييهاى دریانورد با توجه به همجواری آنها با دریاهاى اطراف ميانرودان، جاى شگفتى ندارد. سنگ نگاره با نقش ماهی شناور در زیر قایق سنگ وزنه با نقش ماهی سکه با نقش ماهی- کیزکوس سکه با نقش ماهی- کیزکوس سکه با نقش ماهی- کیزکوس سکه با نقش ماهی- کیزکوس
سنگ نگاره با نقش ماهی شناور در زیر قایق- تل حلف موزه بريتانيا
كتيبه سنگى با نقش ماهی- کیزیکوس موزه پرا
سکه زرين با نقش ماهی- کیزکوس موزه بريتانيا
سکه زرين با نقش ماهی- کیزکوس موزه بريتانيا
سکه زرين با نقش ماهی- کیزکوس موزه بريتانيا
سکه زرين با نقش ماهی- کیزکوس موزه بريتانيا
از آثار باستانى آرياييها كه در هند بدست آمده، اولين آواتار (بدل خدا بر روى زمين)از ده کالبدی که خدای ویشنو در آن هبوط می‌کند ماهي ماتسیا است. او مانو نخستین انسان را از یک سیل ویرانگر نجات می‌دهد (335 :1984 ،Ragozin). او را گاه با نقش یک ماهی سترگ و گاه با بالاتنه انسانی و دم ماهی تصویر میکنند (تصویر٥٠-٥١). در برخی متون و نگاره‌ها داستان جنگیدن مانسیا با دیوی که وداها را دزدیده بود و کشتن دیو نیز افزوده شده (تصویر ٥٢) یک مهر بازمانده از هاراپا که با نقش ماهی در کنار دو گاو (یا گاو دوسر؟) آراسته شده (تصویر ٥٣) یادآور ارتباط ماهی با گاو بر روی آثار همزمان در جیرفت است. لوح سنگی با نقش ماهی ماتسیا -هند نقاشی ماهی ;ماتسیا -هند نقاشی جنگ ماهی ماتسیا با دیو سارق وداها- هند مهر با نقش ماهی در کنار دو گاو- هارپا
لوح سنگی با نقش ماهی ماتسیا -هند موزه بريتانيا
نقاشی ماهی ماتسیا -هند موزه بريتانيا
نقاشی جنگ ماهی ماتسیا با دیو سارق وداها- هند موزه ويكتوريا و آلبرت
مهر با نقش ماهی در کنار دو گاو- هارپا موزه دهلى
از آثار باستانى ايرانيان كه در یونان بدست آمده، ستوس (كتوس در اساطیر آياييها ماهی بسیار بزرگی است که از سوی پوزئیدون دستور دارد به اتیوپی حمله کند. پادشاه دخترش آندرومدا را در کنار دریا به زنجیر می‌کشد تا برای فرونشاندن خشم خدایان قربانی ستوس شود، اما پرسیوس پهلوان با او می‌جنگد و آندرومدا را نجات می‌دهد (130 :1996 ،Liddell et al). این جدال بر روی یک سفالینه کرنتی تصویر شده (تصویر ٥٤). نرييدها دخترانی که در دریا پوزئیدون را همراهی میکنند، گاهی بر سفال‌های یونانی سوار بر پشت ستوس نقش می‌شوند (تصویر ٥٥). بن مایه نقش ماهیان چرخان را يونانيان نیز گرد ظرف‌هایشان بازنمایی کرده‌اند. به دور یک فنجان سفالی میسنی چرخش این ماهی ها دیده می‌شود (تصویر ٥٦). نقش یک ظرف مینوسی با چهار ماهي (تصویر ٥٧) و بشقاب‌های ساخته شده در آپولیا (سده ۴ پ.م) مشهور به بشقاب ماهي (تصویر 58) با نقش سه ماهی که گرد گیاهی می‌چرخند همسانی بسیاری با آثار کهن تر ایران دارند و ممکن است برگرفته از مفهوم ماهيان نگاهبان گیاه زندگی باشند. گونه‌های متفاوت نقش ماهیان را مردمان کرت و سایر جزایر تمدن مینوسی بارها در آثار هنریشان بازنمایی کرده‌اند. دلفین‌ها از موجودات آبزی مورد علاقه آنها هستند که بر بالای در ورودی اتاقی در کاخ كنوسوس نقاشی شده‌اند (تصویر 59). نقش ماهیان شناور را بر یک وان سفالین حمام بافته شده در کاخ كنوسوس (تصویر 60) و گرداگرد کوزه‌‌های کرتی نیز می‌توان دید (تصویر 61). دولت شهرهای یونانی در سده چهارم پ.م نقش ماهی را بر پشت یا روی سکه‌های خود نیز ضرب می‌کرده‌اند. نمونه‌های گوناگونی از این سکه‌ها از تایوس (تصویر 62) تراس (تصویر 63)، آپولونیا پونتیکا (تصویر 64)، سیراكوز (تصویر 65) و در دست است. کوزه سفالی با نقش نجات آندرومدا از دست کتوس(ماهی فرستاده پوسایدون) توسط پرسیوس- یونان سفالی میسنی نقاشی دیواری با لای در ورودی در کاخ کنوسوس- کرت وان سفالی با نقش ماهی- کاخ کنوسوس- کرت سکه با نقش ماهی- شاه سیراکوز- یونان
سکه با نقش ماهی- شاه سیراکوز- یونان موزه بريتانيا
سکه با نقش ماهی- شاه پونتیکا- یونان موزه بريتانيا
سکه با نقش ماهی- شاه آپولونیا- یونان موزه بريتانيا
سکه با نقش ماهی- شاه تایوس- یونان موزه بريتانيا
کوزه سفالی با نقش ماهی- کرت موزه بريتانيا
وان سفالی با نقش ماهی- کاخ کنوسوس- كرت موزه آگيوس نيكولايوس
نقاشی دیواری بالای در ورودی در کاخ کنوسوس- کرت
بشقاب سفالی مشهور به بشقاب ماهی-آپولیا موزه بريتانيا
ماهیتابه با نقش ماهی- کرت موزه هراكلين
چرخش نقش ماهیان بر گرد فنجان، موزه بريتانيا
نقش نرییس نشسته بر پشت کتوس، موزه يل گتى
کوزه-سفالی-با-نقش-نجات-آندرومدا-از-دست-کتوس ماهى-فرستاده-پوسایدون-توسط-پرسیوس-یونان-موزه-آلتس-برلی
نوشتارهای سامی: مشهورترین اسطوره دینی همبسته با نقش ماهى بلعیده شدن یونس توسط یک ماهی غول پیکر است پس از آن که از فرمان خداوند برای رفتن به نینوا سر پیچید. به گفته کتاب مقدس یونس سه روز و سه شب درون این ماهی به نیایش مشغول بود (یوحنا، ۲: ۱). بخش‌های گوناگون این داستان بارها در تاریخ هنر بازنمایی شده. از جمله می‌توان به نقش برجسته‌ای در کلیسای موزاک فرانسه از لحظه بلعیده شدن يونس (تصویر 66)
و نگاره رساندن او به ساحل نجات توسط ماهی بزرگ در نسخه ای از جامع التواریخ (تصویر 67) اشاره کرد. در نوشتارهای عبری چند بار به ماهی کوه پیکری به نام لویاتان اشاره شده است. کامل ترین توصیف لویاتان را می‌توان در کتاب ایوب یافت (ایوب،۱:۴۱-۳۴). به نظر می‌رسد نام این جانور از لوتان گرفته شده که در اساطیر کنعانی هیولایی دریایی و در اندیشه مردمان اوگاریت خدمتگزار یامو خدای دریا است (512 :1999 ,Uehlinger) . برخی از پژوهشگران نمونه ای از کلاه اسقفی به نام میتر را که پاپ یا روحانیون بلندمرتبه کاتولیک بر سر می‌نهند همبسته با یک برماند پیشامسيحي (شاید لباس آپکالو در اساطیر میان رودانی) دانسته‌اند (تصویر 68-69). این فرض حاصل مقایسه این کلاه با سرپوشی است که آپکالوها در نیایشگاه نینورتای نمرود یا مهرهای نوآشوری و نوبایلی به سر دارند. از آنجایی که مهره فيل شطرنج در فرهنگ غربی بیشاپ (اسقف) نامیده می‌شود بر سر آن نیز کلاه میترِ نهاده شده (تصویر 70).
نقش برجسته ميترا و ماهى- کلیسای موزاک فرانسه موزه لور
نقاشی داستان نجات یونس از کتاب تاريخ جامع، جامع التواریخ موزه متروپولتن نيويورك
كلاه ميترا موزه لور پاريس
کلاه میترا بر سر پاپ و اسقف
مهره فیل(بیشاپ) شطرنج
تصویری از غارنگاره های باستانی در نماد و نشانه شناسی کهن الگوها
بررسی کهن الگوی پراهمیت نماد ماهی در آثار یافت شده از دوره‌های مختلف باستانی ایران.
نماد ماهی‌هایی که سر در پی هم بر کف نقش ماهی در آثار هنری مردمان خاور باستان نقشی پرتکرار است که این امر به سبب جایگاه ویژه‌ای است که ماهی در اساطیر این مردمان دارد. در دوران کهن آویزهای حفاظت‌گر با نقش ماهی را مردمان عیلام، میان رودان و مصر باستان به گردن می‌آویخته‌اند. در میان رودان آپکالوها (ستایشگران خدای انکی) پوشاکی به سان ماهی به تن می‌کرده‌اند. حات مِحیت برای مصریان و داگون برای آموری‌ها خدایانی با شمایل ماهی بوده‌اند و ویشنو در کالبد ماهی ماتسیا برای نجات انسان هبوط کرده است. بسیاری از تمدن‌های دوره تاریخی نقش ماهی را بر سکه‌هایشان ضرب کرده‌اند که نشانگر اهمیت این نماد در اندیشه و اساطیر آنهاست گرداگرد ظرف‌ها تصویر می‌شدند (نماد ماهیان چرخان) به سببکارکردی که در حفظ زندگی مینوی از گزند آسیب اهریمن دارند از دوران پیش از تاریخ تا امروز هموارهجایگاهی استوار بر روی آثار هنری ایرانیان داشته‌اند تا جایی که به یکی از نمادهای آبامگاه بدل شده‌اند. استمرار به کارگیری این نقش مایه نشانگر اعتماد ایرانیان به نگاهبانی ابدی نیروی اهورایی از زندگی زمینیاست و تداوم آن تا امروز ماندگاری این آرزو را در سنت‌های موروثی حرفه‌ای و حافظه تاریخی هنرمند ایرانیآشکار می‌سازد.
نماد- ماهی-در-هنر-باستانی-ایران
دوره مس سنگی:
کهن‌ترین نمونه‌های نماد ماهیان چرخان در ایران را می‌توان بر روی سفالینه‌های تل باکون یافت. وابستگی اینماهیان که گاه تنها و گاه جفت به گرداگرد سفال می‌چرخند با شاخه‌های گیاهی کنارشان آشکارا یادآورنگهبانی کَر ماهی از گیاه زندگی است (تصویر ١ و ٢).
سفالینه-با-نماد-ماهی-چرخانکرماهی-تل-باکون-موزه-ملی-ایران
سفالینه با نماد ماهی چرخان(کرماهی)- تل باکون"
دوره مفرغ:
ردیفی از نماد ماهیان چرخان به گرد تکوکی سفالین از ملیان نقش شده‌اند (تصویر ٣).
بر کف کاسه‌های شهرسوخته نیز نماد ماهیان دیده می‌شوند (تصویر ٤). گاه این ترکیب گردان به گیاهان ماهیگونی تبدیل می‌شود که به دور یک مهرانه می‌چرخند (تصویر ٥).
بر کف یک ظرف مفرغی یافت شده از شهداد، نه نماد ماهی در دو ردیف به گرد یک دایره در چرخشند (تصویر٦). از جیرفت بر روی ظرفی سنگی ابری پیچان از بالای سر یک گاو سرازیر شده و یک نماد ماهی به سوی آنبالا پریده است (تصویر ٧). یک تنگ مفرغی از این تمدن به سان ماهی یافت شده که برای نگهداری مایعاتاستفاده می‌شده است (تصویر ٨).
تکوک-سفالین-و-ماهیان-گرد-آن-تپه-ملیان-موزه-ملی-ایران
نماد-ماهی-بر-کف-کاسه-سفالی-شهر-سوخته-موزه-ملی-ایران
کاسه-سفالی-با-نقش-گیاهان-ماهی-گون-و-گردان-حول-یک-مهرانه-شهر-سوخته-موزه-ملی-ایران.
ظرف مفرغی با نماد ماهی های گردان-شهداد-موزه-ملی-ایران
ظرف-سنگی-با-نماد-حیوانات-و-ماهی-جیرفت-موزه-ملی-ایران.
تنگ-مفرغی-به-شکل-ماهی-جیرفت-موزه-ملی-ایران.ايلام
نماد ماهی را مردمان شوش نیز بر سفال هایشان نقش کرده‌اند (تصویر ٩). آویزهای حفاظت‌گر عیلامی راگاهی به سان ماهی ساخته‌اند ( تصویر ١٠ و ١١). از هزاره سوم پ.م یک قطعه فلزی (شاید قبضه شمشیر یادسته سریر) از شوش به جا مانده که هیبت ماهی بزرگی را دارد با باله پیچ خورده پشتی که موج‌های آب درمیان دهان گشوده‌اش تصویر شده (تصویر ١٢).
تنگ-سفالی-با-نماد-ماهی-شوش-موزه-ملی-ایران
آویزه-محافظ-به-شکل-ماهی-شوش-موزه-ملی-ایران.
آویزه-محافظ-به-شکل-ماهی-شوش-موزه-ملی-ایران"
قطعه-فلزی-به-شکل-ماهی-دسته-سریر-یا-قبضه-شمشیر-شوش-موزه-ملی-ایران."
دوره آهن:
تنگی از سفال خاکستری به سان ماهی در قلی درویش کشف شده که دهانه‌ای برای پر کردن و دسته و آبریزدارد (تصویر 13).
اثری همسان آن با ظرافت بیشتر از لرستان به دست آمده که بر زمینه نخودی نقش‌هایی به رنگ اخرایی دارد(تصویر 14). در میان آثار کلماکره تیردان سیمینی به چشم می‌خورد که بر روی آن چهار نماد ماهی در پییکدیگر شناورند (تصویر 15). یک نمونه همسان آن از نقره و دو نمونه از طلا در میان اشیای مجموعه محبوبیاندیده می‌شود (تصویر18-16).
تنگ-سفال-خاکستری-به-شکل-ماهی-قلی-درویش-لرستان، موزه-ملی- ایران
تنگ سفالی به شکل ماهی- لرستان، موزه ملى ايران
تیردان-سیمین-با-نماد-ماهی-کلماکره-موزه-ملی-ایران
تیردان-های-زرین-و-سیمین-با-نقش-نماد-ماهی-کلماکره-مجموعه-محبوبیان
دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی
بر دیواره ورودی کاخ بارعام پاسارگاد نقش نگهبانان اساطیری نیزه به دستی تصویر شده که در گذر زمانبخش بالایی اندامشان تخریب شده و اکنون تنها از کف پا تا زانویشان دیده می‌شود (تصویر ١٩). اما به یاریهمین بخش بازمانده می‌توان هویت گروهی از آنها را که پوشاکی به سان ماهی بر روی پای انسانیشان دارندبازشناخت. از آنجایی که نوشتارهای پارسی به ماهیت این اشخاص اشاره‌ای نداشته‌اند می‌توان این نقش رانشانگر آپکالوها (هفت خردمند ستایشگر خدای انکی) و برگرفته از اندیشه میان رودانی دانست
یکی از آثار خوش ساخت مجموعه آموی ظرف ماهی گون زرینی است که روزنی در سر و حلقه‌ای برای آویختنروی باله‌اش دارد و فلس‌هایش به دقت قلمزنی شده (تصویر ٢٠).
نماد ماهی را بر پشت برخی از سکه‌های برنزی دوره پارتی همچون سکه اردوان دوم (تصویر ٢١) و فرهادچهارم (تصویر ٢٢) ضرب کرده‌اند.
ماهیان چرخان بر کف بسیاری از کاسه‌های زرین و سیمین ساسانی نقش شده‌اند. قرار گرفتن نماد این دوماهی در زیر ریشه یک گیاه در برخی از این ظرف‌ها (تصویر ٢٣) نشان دهنده زنده بودن اندیشه ماهیاننگاهبان ریشه گیاه زندگی در آن دوران است. روی یکی از این ظرف‌ها بالای سر این ماهیان بانویی بر پشت یکشیردال نشسته که سرنایی بر لب دارد (تصویر ٢٤). پشت یک کاسه نقره‌ای زرکوب دیگر که از رشی گیلان یافتشده، مجموعه‌ای از موجودات اساطیری در کنار هم شناورند، از جمله ماهیانی که به گرد مرکز ظرف می‌چرخند(تصویر ٢٥)
دیوارنگاره-کاخ-بارعام-با-نقش-نگهبان-گاسارگاد-اساطیری-آپکالو-هخامنشی-پاسارگاد
ماهی-زرین-مجموعه-آمودریا-هخامنشی-موزه-بریتانیا
-سکه-برنزی-با-نقش-ماهی-اردوان-دوم-پارتی-موزه-بریتانيا
سکه-برنزی-با-نقش-ماهی-فرهاد-چهارم-پارتی-موزه-بریتانیا
بشقاب-سیمین-با-نقش-ماهی-در-زیر-ریشه-گیاه-زندگی-ساسانی-موزه-آرمیتاژ
بشقاب-سیمین-با-نقش-ماهی-در-زیر-ریشه-گیاه-زندگی-ساسانی-موزه-آرمیتاژ
کاسه-نقره-زرکوب-با-نقش-ماهی-و-موجودات-اساطیری-ساسانی-رشی-گیلان-موزه-ملی-ایران
پاورقى:
(١)درخت گوكرن نام درخت زندگی در افسانه های ایران باستان است كه شفابخش هر بيمارى بشمار میرود. نام دیگر این درخت، هوم سپید است. و درخت اسطوره ای است که مردگان را زنده کرده و دشمن کهنسالی و پیری است. به گفته بندهش و گزیده های زادسپرم، این گیاه در کنار درخت «همه تخمه» در دریای فراخکرت آفریده شده است.
بطور كلى، در اساطیر تمدن ايران، گیاهان ارزشمندترين موجودات كره زمين هستند، اندیشه اسطوره‌ای بسیار دیرینه‌ای که مبتنی بر ساختار سه گانه کیهان است اغلب به کمک نگاره درخت بیان می‌شود. گیاه زندگی یا درخت کیهانی به سه گستره آسمان، زمین و دنیای زیرزمین نفوذ می‌کند. چنان که شاخه‌هایش در دانش آسمانی رخنه دارد و ریشه‌هایش تا ژرفای زمین فرو میرود. درخت، چهار عنصر حيات) يعنى آب، خاك، باد و آتش را در کنار هم گرد می‌آورد: آب در شیره‌اش جریان دارد، ريشه‌هایش باخاک در هم تنیده و برگ‌هایش با باد، و آتش از چوبش سر می‌زند. درخت در معنای کهن الگویی خود، دلالت بر زندگی کیهان، تداوم آن، رشد و فرایندهای زایشی و باززایی آن دارد. درخت نشانه حیات تمام نشدنی است و همسان با فناناپذیری .
در حقیقت گیاهان و حيوانات بعنوان بخشهاى مهمی از طبیعت، پدید آورنده اسطوره هاى ايرانى می شوند. اسطوره « درخت زندگی» از یکسو دلالت بر درختی جاودانه دارد و از سوی دیگر از این درخت، آفریده مقدس بوجود خواهد آمد. درخت زندگی که بعنوان پدیده ای کهن در اسطوره هاى ايرانى مطرح است، دربیشتر آثار هنری به صورت درختی است که شاخه های آن در آسمان و ریشه هایش در عمق زمین است و می تواند واسطه زمین با بهشت ویا جهان زیرین نیز باشد.
این درخت را سرور گیاهان می دانند و جای روییدنش نیز کنار چشمه «اردوی سور» می باشد. در هرمزد یشت ، گوکرن نیرومند و توانای مزدا آفریده ، مورد ستایش قرار گرفته است. اهورا مزدا برای نگهبانی این درخت، دو ماهی آفرید که همواره دور آن حلقه زده اند، این ماهی ها غذای مینوی می خورند و تا پایان جهان هستند.