اندام فانتوم

اندام فانتوم(Phantom limb) یا اندام مجازی به احساسی گفته میشود که در جای اندام قطع شده یا جدا شده (عموماً دست و پا ها) و یا حتی یک عضو مثل آپاندیس جراحی شده بوجود آمده و این تصور را بشخص ارگان از دست داده میدهد که هنوز آنرا داراست و همچنان به بدنش متصل است و بشکل سابق قابل استفاده است. این حس در ۶۰ تا ۸۰ درصد از کسانی‌ که دچار قطع عضو شده‌اند، بوجود آمده و اینگونه اشخاص اندام خیالی را حس می‌کنند. این حس در اکثریت دردناک توصیف شده است.
حس اندام فانتوم حتی گاهی در اندام‌های غیر قابل حرکت و یا کم حرکت مانند دندان(درد دندان فانتوم) و خالی‌ کردن چشم از کاسه(سندرم چشم فانتوم) و پستان نیز بطور غیر ارادی ایجاد می‌شود. داشتن حس اندام مجازی، بطور معمول پس از حذف یک عضو برای شخص در مدت زمان کوتاه رخ میدهد و دلیل آن هم مدت زمانی‌ است که مغز احتیاج دارد تا خود را به نبود آن ارگان عادت دهد، ولی‌ اگر این مدت زمان بدلایلی طولانی شود، منجر بفشار روانی و اضطراب و توهم شدید گشته و شخص از حالت عادی خارج میگردد.

درد فانتوم، دردی است که در فقدان یک عضو از بدن درک می شود. فقدان عضو می تواند در نتیجه قطع عضو یا فقدان مادرزادی عضو باشد.

شیوع درد فانتوم، تقریباً ۸۲ درصد برای قطع عضو در اندام های فوقانی و ۵۴ درصد برای قطع عضو در اندام های تحتانی می باشد . در طی یک مطالعه مشخص شد که ۸ روز پس از قطع عضو، ۷۲ درصد بیماران درد فانتوم را تجربه کرده اند و پس از گذشت ۶ ماه، ۶۵ درصد آنها همچنان تجربه گر درد فانتوم بوده اند.

تاکنون درمان قطعی برای درد اندام فانتوم یافت نشده است و روش‌های درمانی استفاده شده بهبود قابل توجهی از خود نشان نداده‌اند. روش‌های درمانی پزشکی شامل داروهای ضد افسردگی، تحریک طناب نخاعی، طب سوزنی، هیپنوتیزم، و بازخورد زیستی است. اما شواهد قابل اعتمادی وجود ندارد که کدام نوع درمان مؤثرتر است.





یکی از روش‌های متداول برای کاهش درد اندام فانتوم استفاده از آیینه است. در این روش با استفاده از آیینه و بازتاب تصویر اندام سالم می‌توان مغز را گمراه و درد را کاهش داد. هرچند اثربخشی این روش محدود است و نمی‌توان انتظار نتیجه قابل پیش‌بینی داشت. حدود۴۰ درصد از بیماران هیچ مزیتی از آیینه درمانی دریافت نمی‌کنند.

روش درمانی که اخیراً مورد استفاده قرار گرفته و نتایج دلگرم کننده‌ای داشته، استفاده از واقعیت افزوده و حرکت اندام مجازی در این محیط است. در این روش بیماران به حسگرهای مایوالکتریک تجهیز می‌شوند تا از سیگنال‌های ماهیچه‌ای اندام قطع شده برای حرکت اندام مجازی در واقعیت افزوده استفاده شود. این روش تأثیر شگرفی در کاهش درد اندام فانتوم دارد.



درد خیالی در قطع مادرزادی و نبودن زودرس یک اندام در کودکان کمتر رخ می دهد.
وقوع درد خیالی به این عوامل ارتباط ندارد:
۱- سن در بزرگسالان
۲- جنسیت
۳- سطح یا سمت قطع
۴- راست دست یا چپ دست بودن
۵- علت قطع عضو

در چندین مورد گزارش شده که شیوع و شدت درد ثابت باقی میماند ولی دفعات و مدت حملات درد در طول زمان کاهش مییابد. درصدی از بیماران یک کاهش شدت درد را تجربه میکنند.

درد خیالی به ناتوانی دائمی در بیش از ۴۰% افراد قطع عضو منجر میشود.

درد خیالی که بیش از ۶ ماه طول بکشد مشکلات جدیدی برای درمان ایجاد میکند. ثابت شده که درد خیالی ارتباط قابل توجهی با درد باقیمانده اندام دارد. همینطور با این موارد مرتبط است:

۱- فعالیت فیزیکی
۲- شدت و طول مدت درد قبل از قطع
۳- اینپوت مهلک حین عمل
۴- درد حاد پس از عمل جراحی
۵- قطع دو طرفه
۶- قطع اندام تحتانی

غالبا درد بلافاصله بعد از جراحی رخ میدهد.
درد خیالی از لحاظ ماهیت ثابت نیست ولی تغیرات کیفیت آن در عرض سالها رخ میدهد.
درد خیالی معمولا گذرا میباشد ولی بعضی از بیماران درد پایدار با دورهای تشدید را ذکر میکنند.
طول مدت حملات بین ثانیه‌ها یا دقایق تا ساعتها یا روزها میباشد.

درد ممکن است بصورت گزگز، حالت نیشگون گرفتن، حالت فشاری، درد مبهم، سوزن سوزن شدن، حالت چاقو خوردن، تیر کشنده، درد ضربان دار دیده شود.
در بعضی موارد دیده میشود که بیمار عضو قطع شده را در وضعیت خاصی قرار میدهد یا بیمار اسپاسمهایی را دراندام حس می کند.

کیفیت درد در بیماران از خفیف تا شدید متغیر میباشد .

عوامل شروع کننده یا بدتر کننده درد خیالی:

- عوامل فیزیکی مثل آب و هوای بارانی، دفع مدفوع، سردی هوا، استفاده از پروتز، کاهش جریان خون، ادرارکردن، فشار به عضلات

- عوامل روحی مانند بی‌توجهی اطرافیان به شخص، تحقیر، دلسوزی که باعث خرد شدن شخص میشود، شکست عشقی‌ و و و
- محرکهای روحی مثل اضطراب، استرس

گاهی بیماران می توانند نقاط خاص تشخیصی روی اندام باقی مانده داشته باشند که نقاط شروع کننده درد خیالی می باشد. به این ترتیب اندام باقیمانده باید از لحاظ هرگونه منشا درد یا نواحی دردناک که باعث آغاز درد میگردد بررسی شود. اندام باقیمانده باید از لحاظ این موارد ارزیابی شود:

۱- نوروما(کلافه عصبی در انتهای عصب قطع شده)
۲- کیست
۳- وجود بورس(کیسه هایی که بطور طبیعی بین عضلات یا عضله و استخوان وجود دارند و تورم آنها باعث ایجاد درد می شود.
۴-زواید استخوانی
۵-محلهای تحت فشار بیش از حد

فاکتورهای دیگری که باید بررسی شوند شامل:

۱- اعضای مصنوعی که بخوبی با اندام تطابق ندارند
۲- محرکهای مکانیکی
مشکلات موضعی مثل هرنیاسیون دیسک یا بیماری نخاعی ، میتواند درد نوروپاتیک در اندام مربوطه بدهد.

یک ارزیابی دقیق فیزیکی با توجه ویژه به معاینات نورولوژیک شامل بررسی عضلانی اسکلتی، قدرت و دامنه حرکتی و تون عضله باید جهت رد کردن دردهای نوروپاتیک مرکزی یا محیطی انجام شود.
یک پژوهش جدید از دانشگاه صنعتی چالمرز در سوئد نشان می‌دهد که با استفاده از بازی‌های رایانه‌ای می‌توان از درد اندام‌های خیالی رهای یافت.

برای مثال فردی که دچار قطع عضو از ناحیه دست شده با استفاده از یک بازوی مجازی بر روی صفحه نمایش می‌تواند درد اندام خیالی خود را کاهش دهد.

بگفته محققان این پژوهش، این راه جدید می‌تواند راه حلی برای این مشکل مداوم باشد.

این پژوهش که بر روی ۱۴ بیمار انجام شد با موفقیت توانست درد این بیماران را تا ۵۰ درصد کاهش دهد.

این بیماران بوسیله فناوری واقعیت مجازی از اندام از دست رفته خود استفاده کردند و با اینکار احساس وجود آن اندام در آنها تداعی و زنده شد و در نهایت منجر بکاهش درد آنها شد.

در طول این بازی آنها با استفاده از اندام مجازی خود براندن یک ماشین مسابقه‌ای مشغول شدند و به این صورت از اندام قطع شده خود بصورت مجازی استفاده کردند.

بگفته محققان این پژوهش این استراتژی جدید می‌تواند یک راه حل درمانی فوق العاده برای بیمارانی باشد که پس از قطع عضو از درد اندام خیالی رنج برده و هنوز به نبود آن اندام عادت نکرده اند.



سایت بالپرواز در این زمینه می‌نویسد:
علت نسبت دادن واژه ی خیالی به این مشکل آنست که درد در عضوی که در حال حاضر وجود ندارد حس میشود و این درحالیست که اصل درد کاملاً جدی و واقعی میباشد.
این مشکل در دوره های کوتاه مدت دیده میشود و معمولاً با گذشت زمان بتدریج کاهش مییابد ولی در برخی از موارد وجهه روانی بیشتر یافته و درد تشدید پیدا میکند.

در مجموع علت اصلی درد، قطع شدن عصبی است که تا پیش از آمپوته، عمل انتقال پیام های حسی را بطناب عصبی انجام میداده است، یا حتی فرمان حرکتی را بعضو مورد نظر انتقال میداده. حال در نظر بگیرید این عصب از تنه خود قطع شود. باقیمانده عصب هنوز بفعالیت خود ادامه میدهد و در انتقال پیامها سهیم است. انتهای بازمانده عصب بشدت تحریک شده و دائماً در حال ایجاد پالس عصبی است که هیچ کاربرد و فایده ای ندارد.

این امر باعث ایجاد درد شدید در انتهای عضو قطع شده میشود. در برخی از موارد اعصاب آنچنان تحریک شده اند (و هنوز با شرایط موجود وقف پیدا نکرده اند) که حتی بفرد اجازه درک نبود عضو را نمیدهد! در نتیجه فرد با یک درد خیالی بسیار شدید در بخشی از بدنش که اساساً در حال حاظر وجود ندارد مواجه میشود.

برای درک بهتر این وضعیت شرایطی را در نظر بگیرید که به کوه رفته اید و تمام وسایل خود را در یک کوله پشتی جا داده اید. نیمی از مسیر را به بالا می روید، سپس برای استراحت توقف می کنید و کوله را از دوش خود روی زمین می گذارید چنانچه دقت کرده باشید در چنین مواقعی تا چند دقیقه بعد هنوز سنگینی کوله بر دوش شما حس می شود حتی جورابی را در نظر بگیرید که کش تنگی دارد و اطراف ساق را فشار می دهد، پس از در آوردن جوراب تا چند لحظه هنوز وجود جوراب حس می شود. بستن ساعت مچی برای مدت طولانی نمون دیگری از این وضعیت است که پس از باز کردن ساعت کماکان آنرا حس میکنیم.

در قطع عضو و درد خیالی نیز همین وضعیت ایجاد میشود، یعنی عضو قطع شده ولی هنوز وجودش حس میشود. از طرفی عصب بطور عمودی از تنه بریده و تحریک شده پس درد هم احساس میشود و دو جزء اساسی فانتوم پین یعنی احساس عضو و درد آنرا حاصل میکند.

حال شرایطی را درنظر بگیرید که فرد آمپوته حتی از نظر روانی هم نپذیرفته که همه یا بخشی از یک یا تعدادی از اعضای خود را از دست داده و هنوز در فاز انکار میباشد. این امر باعث تشدید درد حاصل از انتهای از دست رفته میشود، حتی در موارد حاد اینگونه احساس میشود که مثلاً پای از دست رفته برای خودش زندگی مستقلی دارد و زنده است. پس هر زمان که نیاز باشد امکان پیوند و باز سازی دوباره وجود دارد. در واقع مریض سعی میکند اینگونه تصور کند که همه چیز آرام است و پای او در صورت نیاز به او باز گردانده می شود.
یکی از اصلی ترین راه های تسکین این درد تلقین روان شناسی بطرز جالبی است.
مرکز مغز و ادراک دانشگاه سن دیگو آمریکا بکمک گروهی از روانشناسان و متخصصین مغز و اعصاب روشی برای تسکین این مدد جویان را امتحان کرده که نتایج خوبی را بدنبال داشته است.
آنها در این روش از یک آینه استفاده کردند.
البته آینه ای که تمام حقیقت را نشان نمیدهد یا بهتر است بگوییم آینه ای که ما را گول میزند!

در حقیقت این آینه کاری میکند که بدن فرد آمپوته را کامل نشان دهد. برای مثال اگر شما دست چپ خود را از داده اید در هنگام ایستادن جلوی آن خود را بصورت کامل و با هر دو دست مشاهده میکنید! البته کار به اینجا ختم نمیشود و در مرحله بعد از مددجو درخواست میشود تا مثلا با پای راست خود که سالم است و قطع نشده، حرکاتی را انجام دهد برای مثال آنرا بعقب و جلو هدایت کند. سپس نوبت به آینه میرسد که بفرد دروغ بگوید و رسالت خود را تکمیل کند!

با نگاه کردن به آینه ملاحظه میشود که هر دو پا در حال حرکت است! البته اساساً پای دومی وجود ندارد که بخواهد حرکت کند و اصل وجود آن بر پایه دروغ است. البته دروغی که با قرار دادن واژه (مصلحت) بعد از آن، براحتی تحت عنوان:(دروغ مصلحتی )توجیه میشود. البته این بارمصلحت برای تسکین درد.
نهایتاً نتیجه اینهمه تمهیدات غیر واقعی آینه القای یک حس خوشایند بمددجو است که کاری را انجام داده که تا پیش از این غیر ممکن بود، یعنی تکان دادن پایی که وجود خارجی ندارد! البته با کنترل خود فرد. چرا که حرکات ارادی عضو سالم، حرکات عضو مجازی را مدیریت میکند، یعنی اگر پای سالم بجلو برود در آینه هم پای مجازی بجلو میرود.

در اینزمان است که متخصصین روانشناسی بکمک صحبت کردن و متخصصین مغز و اعصاب بکمک داروهای خاص فرد را دراین موقعیت خوشایند حسی تثبیت میکنند. اساسیترین رکن این مجموعه آنجایی است که فرد آمپوته کارهایی را که نمیتوانسته انجام دهد هرچند برای مدتی کوتاه و هرچند بصورت مجازی اما با درک واقعی انجام میدهد. برای درک بهتر حسی که در این وضعیت به آمپوته دست میدهد بمثال های زیر دقت کنید:

در نظر بگیرید بهر دلیلی در شرایط روحی بحرانی قرار دارید و بشدت نیاز بمسافرت کردن دارید.
اما بدلیل مشغله زیاد قادر بسفر نیستید. در چنین مواقعی دیدن فیلم سفر های قبلی هرچند جسم را بسفر نمیبرد اما روح را تا حدی با زنده کردن خاطرات ارضا میکند.

یا مثلاً مواقعی که انسان دلش بشدت هوای فرد دیگری را میکند، دیدن عکس یا فیلمی از او آبی روی آتش است. یعنی در واقع دنیای مجازی هرچند مجازیست اما تا حدودی ما را بواقعیتی که در شرایط خاص نمیتوانیم به آن برسیم، نزدیک میکند و این نزدیکی مصادف با تسکین درد است.
مجموعه ی این فعالیتها بهبودی، تسکین و آرامش فرد آمپوته را بهمراه دارد.

قابل ذکر است بطور کلی درد خیالی شیوع کمی بین افراد دچار قطع عضو دارد ولی با اینحال همیشه مساله مهم و قابل برسی بوده. این درحالیست که دردی بنام درد بیخیالی در انسانهای سالم با سرعت سرسام آوری در حال شیوع است. کاش گروهی از محققان بررسی های خود را به این موضوع حاد که مخصوصاً در جوانان کشورمان در حال رشد است، اختصاص میدادند.

ویدیو ها بنامهای زیر در یوتیوپ موجوداست
Phantom Limbs Explained

Phantom Pain Amputation - Everything You Need To Know - Dr. Nabil Ebraheim