آمد بهار خرم و آمد رسول یار
مستیم و عاشقیم و خماریم و بی قرار
گویی قیامت است که برکرد سر زخاک
پوسیدگان بهمن و دی مردگان پار
تخمی که مرده بود کنون یافت زندگی
رازی که خاک داشت کنون گشت آشکار
نوروز است، نوروز و روز وصال ماهی قرمز و سیر و سکه و سمنو و سنجد و سبزه و سرکه و سماق و تخم مرغ های رنگی و سنبل در سفره هفت سین، و در پیشگاه آینه و قرآن نزدیک است. در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتی روزهایی وجود دارد كه ریشه در تاریخ و فرهنگ آن قوم داشته و جلوه ای از باور های مرسوم در میان آنان است كه البته هر یک به شیوه ای سنتی و برگرفته از آداب و سنن پیشینیان خود این روزها را گرامی داشته و جشن می‌گیرند. بی‌شک یكی از این روز ها آغاز سال نو است كه از شایع ترین آیین های جهانی به شمار می رود و كمتر تمدنی را خواهیم یافت که از آن تهی باشد.
نوروز و جشن های سال نو نزد ما ایرانیان از اصالت و فرهنگ عمیقی برخوردار است و همان طور که می دانیم هم زمانی آن با حیات هستی و جان گرفتن مجدد زمین در فصل زیبای بهار موجب تمایز این جشن در میان اعیاد سال نوی اقوام و ملل مختلف گردیده است و به حق می توان گفت که این آیین باستانی، فراتر از تجدید خاطره یك تمدن، و حتی حلقه پیوند گذشته، حال و آینده است. نوروز در میان ۲۵ میلیون از حدود ۴۰ قومیت در روسیه، به شكلی جذاب و با آداب و سنن متفاوت كه ریشه در تاریخ هر یك از آن ها دارد، جشن گرفته می شود.
نوروز كه خاستگاه آن ایران باستان بوده با توجه به تاثیر فراوان و عمیق فرهنگ ایران بر كشور ها و ملل منطقه به ویژه مناطق آسیای مركزی و قفقاز، جایگاه ویژه ای در میان این ملت ها یافته و بدین ترتیب تقریباً از یك هزار سال پیش به روسیه راه یافته است. نوروز چه در میان اقوام بومی ساكن روسیه همچون لزگی ها، آوار ها، اوستیایی ها و چه اقوام همچون تاجیك ها، افغان ها، قرقیز ها، ازبك ها، آذری ها و قزاق ها به صورت گسترده جشن گرفته می شود.
توجه به برگزاری منظم و باشكوه جشن نوروز در سال های پس از فروپاشی شوروی سابق چشمگیر بوده و در ایام نوروز مراسم ویژه جشن و شادی به صورت دسته جمعی برگزار می كنند. بدین منوال نوروز كه زمانی در حكومت شوروی مورد تعقیب و تحقیر قرار داشت، در زمان استقلال رواج و رونق تازه ای پیدا كرد و با اهداف استقلال هماهنگ شد و از لحاظ مضامین و پیام های انسانی باز هم غنای بیشتری یافت. در ادامه مروری خواهیم داشت بر چگونگی برپایی این جشن باستانی در این کشور ها که نشان دهنده ایستایی تمدن کهن و تاریخ باستانی ایران زمین است.
► نوروز در ازبکستان
مردم ازبكستان هر سال نوروز را به عنوان یكی از عمده ترین جشن های ازبكستان گرامی می دارند. نوروز را در این كشور به شكل ها و در ابعاد متفاوت جشن می گیرند و بیشتر آن ها نوروز را بدرقه فصل زمستان و پیشواز فصل بهار می دانند. این جشن از قرون گذشته تا كنون در شهرهایی مانند بخارا، سمرقند، خوارزم و شهر خوقند (شهر‌های جدا شده از ایران در زمان قاجار‌های دست نشانده انگلیس )با شكوه و شوكت خاصی برگزار شده كه آثار آن را در لا به لای صفحات تاریخ می توان مرور كرد.
با وجودی كه به علت عدم برگزاری جشن نوروز در دوران شوروی سابق (۷۰ سال دوران كمونیسم)، این مراسم ریشه های خود را از دست داده و كم رونق شده بود در آستانه استقلال برقراری مجدد جشن های مردمی توجه جامعه را به خود معطوف كرد. به همین علت در فوریه (اسفند) سال ۱۹۸۹ میلادی در ازبكستان درباره تجلیل "جشن نوروز" تدابیری اتخاذ شد و به تصویب رسید و در پی آن در مارس (فروردین) سال ۱۹۹۰ میلادی جشن همگانی و مردمی "نوروز" به عنوان روز تعطیل اعلام شد كه این امر مورد استقبال مردم این كشور قرار گرفت. تدارك برای برگزاری جشن نوروز از دو تا سه ماه قبل آغاز می شود. ستاد های بزرگداشت جشن در كل كشور، استان ها، شهر ها، مناطق و كارخانه ها ایجاد می شوند و برنامه ها و تدابیر لازم را برای استقبال از نوروز تعیین و آغاز می كنند.
پیش از برگزاری جشن شهر ها و روستا ها، محله ها، گذر ها و كارخانه ها ظاهری نوروزی پیدا می كنند. در آستانه نوروز كار های خیرخواهانه نظیر كمك به نیازمندان، عیادت از بیماران و سالخوردگان صورت می گیرد. در روز نوروز سمنك، حلیم، سنبوسه ای گیاهی از سبزیجات، به ویژه آش پلو و طعام های گوناگون پخته می شود. دختران لباس های زیبا می پوشند و هنرمندان به نغمه‌سرایی می پردازند. در همه جا آهنگ و نوای نوروز طنین انداز می شود.به ویژه بچه ها با خوشحالی زیاد مشغول بادبادك بازی می شوند.
در باغ ملی «علی‌شیر نوایی» شهر تاشكند نیز هر سال نمایش های زیبا و جالب نوروزی با حضور رییس جمهوری ازبكستان، نمایندگان سازمان های بین المللی و سفرای كشورهای مختلف مقیم این كشور برپا می شود. هنرپیشگان با سرود ها و نوا ها و آهنگ های دلنشین فرارسیدن بهار، احیای طبیعت، پاكی و پاكیزگی دل های انسان و آغاز كشت و كار بهاری را وصف و ترنم می نمایند. جشن نوروز در حال حاضر برای مردم این كشور عامل پاكسازی روح و روان با طبیعت، عامل تحكیم مهر و مروت، دوستی، هم بستگی، برادری میان مردم، ترویج آسایش و اتحاد میان اقوام
در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتی روزهایی وجود دارد كه ریشه در تاریخ و فرهنگ آن قوم داشته و جلوه‌ای از باور های مرسوم در میان آنان است كه البته هر یک به شیوه ای سنتی و برگرفته از آداب و سنن پیشینیان خود این روزها را گرامی داشته و جشن می‌گیرند. بی‌شک یكی از این روز ها آغاز سال نو است كه از شایع‌ترین آیین های جهانی به شمار می رود و كمتر تمدنی را خواهیم یافت که از آن تهی باشد.
مختلف، حفظ ثروت های طبیعی و دعوت به ترویج آن و پاكسازی اماكن عمومی است.
► نوروز در تاجیكستان
نوروز در تاجیکستان و برخی دیگر از نقاط آسیای مرکزی «عید سر سال» یا «عید سال نو» نامیده می‌شود. تاجیکان همچون دیگر ایرانی نژادها آیین و آداب خاصی برای جشن نوروز دارند. نوروز در تاجیکستان با سال شمار دهقانی تاجیکی اول ماه حمل و با حساب میلادی ۲۱ یا ۲۲ مارس شروع می شود که به نام "خیدیر ایام" یعنی جشن بزرگ معروف است. مردم تاجیكستان بخصوص اهالی بدخشان در ایام نوروز خانه تكانی می كنند، همچنین ظروف خانه را كاملاً شسته و تمیز می كنند تا گردی از سال كهنه باقی نماند.
طبق سنتی دیرینه، قبل از شروع عید نوروز بانوی خانه هنگامی كه خورشید به اندازه یك سر نیزه بالا آمده دو جاروی سرخ رنگ را که در فصل پاییز از كوه جمع‌آوری كرده و تا جشن نوروز نگاه داشته، جلوی خانه راست می‌گذارد، زیرا رنگ سرخ برای این مردم رمز نیكی، پیروزی و بركت است. پس از طلوع كامل خورشید هر خانواده ای سعی دارد هر چه زودتر وسایل خانه را بیرون آورده و یك پارچه قرمز بالای سردر ورودی خانه بیاویزد و با باز كردن در و پنجره به نوعی هوای نوروزی و بهاری را كه معتقدند حامل بركت وشادی است، وارد خانه نماید. از دیگر سنت ها پختن شیرینی مخصوص و غذا های متنوع، برگزاری مسابقات سرگرم کننده از قبیل تاب بازی، تخم مرغ بازی، كبك جنگی، خروس جنگی، بزكشی، كشتی محلی در این ایام است. همچنین غذای معروفی به نام "باج" با كله و پاچه گوسفند و گندم می پزند و دیگران را مهمان می كنند. در روز عید برای نهار هفت غذای گوناگون از جمله سبزی، سمبوسه، سمنو و غیره که همگی با حرف "سین" شروع می شوند برای پذیرایی از مهمانان طبخ می گردد.
► مراسم نوروزی در بدخشان تاجیکستان
در اولین روز از سال نو ساکنان "شغنان"، "وخان"، "درواز" و "مرغاب" استان بدخشان تاجیکستان، از کوچک و بزرگ، در کوچه و خیابان شادمانی می کنند. اکثر خانواده های بدخشی در خانه خود دف و دایره دارند. صبح نوروز دف و دایره را در زیر نور آفتاب می گذارند و زمانی که پوست این دف ها در اثر حرارت کش می آید، دختران به بالای بام می روند و دف نوازی می کنند. در طنین صدای دف، بدخشانیان به بهار خیر مقدم می گویند.
این جشن در بدخشان با نام "شاگون" و "خدیر ایام" معروف است و مردم بومی کلمه "شاگون" را سعید، نکو، خجسته، فرخنده و صفا و خوشی معنی می کنند. "خدیرایام" به معنی جشن بزرگ است و از تمام جشن های عرفی، سنتی و مذهبی مردم این منطقه مهم تر است که در طول سال برای آن آماده می شوند. خانواده های بدخشانی می کوشند تا برای هر یک از اعضای خانواده خود یک دست لباس نو، ویژه نوروز آینده، خریداری کنند، زیرا به باور آن ها تجلیل از نوروز در لباس جدید خوش یمن است.
در ساعت سعید فرارسیدن نوروز، کدبانوها گیاه خوشبویی را در منزل دود می کنند که "سترهم" نام دارد. نیمه شب روز اول سال نو، کدبانوی خانه در منزل آتشی برمی افروزد و صبح در میان اختر و خاکستر گرم آن، چهار دانه نان تنوری می گذارد، که آن را "قماچ" گویند. این روز اعضای خانواده تمام لباس و اثاثیه خانه را بیرون می برند و در روی برف یا سبزه تمیز می کنند. کدبانو در خانه را به روی خود می بندد و همه قسمت های خانه را تمیز می کند. این مراسم را در بدخشان "خدیردید" یا "خانه‌تکانی" می گویند. سپس روی دیوار و سقف خانه را با آرد "گل‌نگار" می کنند. این گل ها تصویر سم گوسفند، آهو و آفتاب را دارد و سمبل فراوانی، آسایش و خانه گرم است. این نقش ها تا بهار آینده باقی می مانند.
وقتی کدبانو مشغول تمیز کردن خانه است، مردان کشتی می گیرند، سرود می خوانند و چوگان بازی می کنند. کودکان به سرگرمی هایی مانند "کبک جنگی" و "خروس جنگی" مشغول می شوند. دخترکان دف می نوازند و تاب بازی می کنند. تمیز کردن خانه تا غروب آفتاب ادامه می یابد. سپس شوهر و فرزندان وارد خانه می شوند و فرارسیدن نوروز را به یکدیگر شادباش می گویند. کدبانو به شانه راست آن ها آرد می پاشد که نشانه سفیدی و صفای بهار است.
از دیگر آداب باستانی نوروز در روزگاران کهن این بوده است که تا آماده شدن غذای "باج" اهالی خانواده برای چند ساعت سکوت اختیار می کردند که آن را "پیخیرامج" یا سکوت و آرامش پیش از فرارسیدن نوروز می گفتند. در این روز اعضای خانواده از مهمانی رفتن و همچنین پذیرفتن مهمان خودداری می کردند، اما ساکنان روستا بعد ازظهر تنها از روزنه های خانه خود با همسایگان خود صحبت می کردند. این مراسم را "کلا غزغز" یا "طلب طلبان" می‌نامیدند و معمولاً این مراسم همراه با ترانه‌خوانی و شعرگویی بوده است. یک نفر از روزنه شالی را به درون خانه پرتاب می کرده و خانواده با خواندن ابیاتی یک آروز می کردند. در این ایام رفتن به خواستگاری هم مرسوم بوده و هست.
► نوروز در قرقیزستان
نوروز در قرقیزستان تنها یك روز آن هم در روز اول یا دوم فروردین ماه است كه به ۲۹ روز یا ۳۰ روز بودن اسفند بستگی دارد. اگر اسفند ۲۹ روز باشد اول فروردین و اگر ۳۰ روز باشد در روز دوم فروردین برگزار می شود. تا قبل از فروپاشی شوروی سابق این مراسم به دست فراموشی سپرده شده بود ولی پس از فروپاشی دوباره حیات یافت و هر ساله با شكوه تر از سال قبل برگزار می شود.
مراسم جشن نوروز در میادین بزرگ شهرها توسط دولت و در روستا ها توسط بزرگان و ریش سفیدان در بیابان های اطراف برگزار می شود. در این روز پختن غذا های معروف قرقیزی مانند "بش بارماق"، "مانته برسك" و "كاتما" مرسوم است كه به صورت رایگان بین حاضران در جشن توزیع می شود. در قرقیزستان در این روز علاوه بر برگزاری جشن، مسابقاتی مانند سواركاری هم برپا می شود که به نحو چشمگیری دنبال شده و جوایز ارزنده ای به نفرات برتر اعطا می گردد.
► نوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاری دانسته و بر این باورند كه در این روز ستاره های آسمانی به نقطه ابتدایی می رسند و همه جا وهمه چیز تازه می شود و زمین را شادمانی فرا می گیرد. قزاق ها همچنین معتقدند كه نوروز آغاز سال است و در میان آنان عبارات زیبایی درباره نوروز وجود دارد: نوروز روزی است كه یك سال منتظرش بوده اند، نوروز روزی است كه خیر بر زمین فرود آمده و بالاخره نوروز روزی است كه سنگ نیلگون سمرقند آب می شود، در شب سال تحویل صاحبخانه دو عدد شمع در بالای خانه اش روشن می كند، خانه را خانه تكانی كرده و چون مردم قزاق بر این عقیده اند كه تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث حفاظت اعضای خانواده از بیماری و بدبختی ست، هر ساله آن را رعایت می كنند.
در شب نوروز دختران روستایی قزاق با آخرین گوشت باقی مانده از گوشت اسب كه "سوقیم" نام دارد غذایی به نام "اویقی آشار" می پزند و از جوان هایی كه دوستشان دارند، پذیرایی می كنند. آنان نیز در قبال آن به دختران آینه و شانه و عطر هدیه می دهند كه این هدایا
در نوروز ساعت سه صبح جوانان یك اسب سركش را زین كرده و به همراه عروسكی كه زنگوله‌ای بر گردن دارد، رها نموده تا از این طریق مردم را بیدار نمایند. عروسك در حقیقت نمادی از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می كند.
را "سلت اتكیتر" می نامند که به معنای علاقه آور است.
در نوروز ساعت سه صبح جوانان یك اسب سركش را زین كرده و به همراه عروسكی كه زنگوله‌ای بر گردن دارد، رها نموده تا از این طریق مردم را بیدار نمایند. عروسك در حقیقت نمادی از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می كند. نوروز برای قزاق ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد، آن را به فال نیك گرفته و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت.
در نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می كنند كه نشانه شادمانی است. دید و بازدید اقوام با زدن به شانه های یكدیگر از آیین و رسوم مردم قزاق در این ایام است. قزاق‌ها در نوروز غذایی به نام نوروز گوژه (گوژه =آش) شامل هفت نوع ماده غذایی طبخ می کنند كه تهیه آن به معنای وداع با زمستان و غذا های زمستانی است. مسابقات معروفی نیز در ایام نوروز در قزاقستان برگزار می شود كه مهم ترین آن ها "قول توزاق" است كه بین گروه های مرد و زن برپا می شود. قزاق ها بر این باورند که اگر زن ها برنده شوند سال خوب و پربركتی در پیش است و اگر مرد ها پیروز شوند، آن سال نامساعد خواهد بود.
از دیگر مسابقات این روز "كوكپار" (برداشتن بز از مكانی مشخص توسط سواران)، "آودار یسپاق"، "قیزقوو" و "آلتی باقان" است و در عصر نوروز نیز مسابقه "آیتیس" كه نوعی مشاعره است، آغاز می شود.
► نوروز در تركمنستان
نوروز در ترکمنستان جشن کشاورزانی است که آذوقه مردم را تامین می کنند و به همین دلیل، کشاورزان دامنه های کوه "کپت داغ" و کناره های آمودریا با عظمت خاصی نوروز را جشن می گیرند. پس از استقلال کشور ترکمنستان رییس جمهوری این کشور به منظور احیای رسم دیرین کشورکه از نسل های پیش وجود داشته، سال نو را نوروز اعلام نمود و امروز نوروز به عنوان جشن ملی به رسمیت شناخته شده است.
در كشور تركمنستان طبق رسم قدیم و جدید دوبار در سال "جشن سال نو" برگزار می گردد. یكی از این جشن ها با استناد به تقویم میلادی كه به تایید سازمان ملل رسیده به عنوان جشن بین المللی (سال نو) خوانده می شود و دیگری برگزاری عید نوروز به نشانه احیای دوباره آداب و رسوم دیرینه مردم تركمنستان است. مردم تركمنستان روز بر تخت نشستن جمشید، چهارمین پادشاه سلسله پیشدادیان را نوروز نامیده اند. مردم تركمنستان در این ایام با پختن غذاهای معروف نوروزی مانند "نوروز كجه"، "نوروز بامه"، "سمنی (سمنو)" و اجرای بازی های مختلف توسط جوانان تركمن حال و هوای دیگری به این جشن و شادی می دهند.
در ایام نوروز مسابقات مختلفی در تركمنستان برگزار می شود از جمله مسابقات اسب دوانی، كشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، خروس جنگی، شاخ زنی میش ها، شطرنج، مهره بازی و تاب بازی. دید و بازدید در ایام نوروز در میان مردم تركمن از جایگاه خاصی برخوردار است.
► نوروز در جمهوری آذربایجان
یكی از جشن های بزرگ مردم آذربایجان نوروز است، به طوری که این جشن سال ها پیش از میلاد در آذربایجان برگزار می شده و مردم آن برخی احساسات بشردوستانه و جهان بینی خود را با این جشن مربوط می دانند، زیرا در اوستا، كتاب مقدس زرتشتیان، نوروز به منزله جشن ستایش مقدسات محسوب شده، گفته می شود كه نوروز فراوانی كشت و سرآغاز تندرستی و بركت و وفور است.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ بود که نوروز از خانه ها به محله ها و سپس به میادین شهرها گسترش یافت و تبدیل به یک آیین و مراسم رسمی شد. در این جمهوری در خصوص پیدایش جشن نوروز اسطوره ها و افسانه های گوناگونی نقل شده است. یکی از این افسانه ها را برای مثال نقل می کنیم.
در روایتی در خصوص نوروز آمده است، سیاوش پسر كیكاووس به كشور افراسیاب سفر می كند. افراسیاب از وی به نحو قابل توجهی پذیرایی کرده و حتی دخترش را به عقد وی در می آورد و سیاوش به یاد سفرش از دیار افراسیاب دیوار بخارا را بنا می كند. ولی دشمنان كه از این امر ناخرسند بوده اند، میان سیاوش و افراسیاب را بر هم زده، طوری كه افراسیاب تصمیم به قتل سیاوش می گیرد و پس از هلاكت سیاوش دستور می دهد جناره‌اش را روی كنگره های دیوار بخارا قرار دهند.
ایرانی ها پیکر بیجان او را را برداشته و در قدمگاه دروازه شرقی دفن می كنند و مرثیه های بسیاری در وصف سیاوش و مرگش می سرایند، و این مرثیه ها بین مردم گسترش می یابد . مردم جمهوری آذربایجان به واسطه اعتقادات شدید به آیین و مراسم نوروز برای با شكوه تر انجام شدن جشن نوروز تدارك ویژه ای می بینند از قبیل سرودن ترانه‌ها پیش از نوروز، تدارك بساط شادی این ایام، تهیه لوازم و مواد مورد نیاز سفره نوروز، طرح چیستان های نوروزی، ستایش ها و نفرین ها، پند و امثال و اعتقادات نوروزی.
در میان مردم آذربایجان رسم بر این است که پیش از رسیدن نوروز پوشاك نو خریده، به خانه و حیاط سر و سامان داده، فرش و پلاس نو بافته و به استقبال نوروز می روند، در نوروز آداب و رسومی درباره فال نیک رواج دارد به طوری كه در شب چهارشنبه سوری دختران نو رسیده در دل فالی گرفته و مخفیانه پشت در نیمه‌باز به انتظار ایستاده و اگر در این هنگام حرف خوب و موافقی بشنوند، اشاره‌ایی به برآورده شدن آرزویشان و اگر حرف نامناسبی بشنوند، اشاره از عملی‌نشدن نیتشان است.
بنا بر این سنت و آیین به هنگام نوروز مردم از بدگویی و حرف نامناسب دوری می جویند. از دیگر مراسم خاطره‌انگیز نوروزی در آذربایجان می‌توان به فرستادن خوان سمنو، انداختن كلاه پوستین به درها، آویزان كردن كیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست تحفه عید اشاره کرد. در شب آخرین چهارشنبه سال و دیگر ایام نوروز نیز به تعداد اعضای خانواده به نیت سلامتی و شادی شمع روشن می کنند که نباید آن را خاموش کنند تا زمانی که خودشان خاموش شوند.
منبع ..................................................
منابع:
پایگاه اینترنتی روزنامه اقتصاد
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=۳۴۹۲۵۹
سایت تحلیلی خبری عصر ایران: نوروز در کشورهای مختلف
http://www.asriran.com/fa/news/۱۶۲۱۴۰
نوروز در گستره جغرافیا: سایت پزشکان بدون مرز
http://www.pezeshk.us/?p=۲۰۹۴
سایت شورای جوانان آذربایجان: نوروز بایرام – روز نو زمین
http://ksam.org/index.php?mtype=news۱&mid=۳۷۰
جشن‌های ملی تاجیکستان
http://www.advantour.com/rus/tajikistan/holidays.htm
نویسنده: دكتر مهناز نوروزی، عضو شورای فرهنگی ایراس؛
مستیم و عاشقیم و خماریم و بی قرار
گویی قیامت است که برکرد سر زخاک
پوسیدگان بهمن و دی مردگان پار
تخمی که مرده بود کنون یافت زندگی
رازی که خاک داشت کنون گشت آشکار
نوروز است، نوروز و روز وصال ماهی قرمز و سیر و سکه و سمنو و سنجد و سبزه و سرکه و سماق و تخم مرغ های رنگی و سنبل در سفره هفت سین، و در پیشگاه آینه و قرآن نزدیک است. در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتی روزهایی وجود دارد كه ریشه در تاریخ و فرهنگ آن قوم داشته و جلوه ای از باور های مرسوم در میان آنان است كه البته هر یک به شیوه ای سنتی و برگرفته از آداب و سنن پیشینیان خود این روزها را گرامی داشته و جشن می‌گیرند. بی‌شک یكی از این روز ها آغاز سال نو است كه از شایع ترین آیین های جهانی به شمار می رود و كمتر تمدنی را خواهیم یافت که از آن تهی باشد.
نوروز و جشن های سال نو نزد ما ایرانیان از اصالت و فرهنگ عمیقی برخوردار است و همان طور که می دانیم هم زمانی آن با حیات هستی و جان گرفتن مجدد زمین در فصل زیبای بهار موجب تمایز این جشن در میان اعیاد سال نوی اقوام و ملل مختلف گردیده است و به حق می توان گفت که این آیین باستانی، فراتر از تجدید خاطره یك تمدن، و حتی حلقه پیوند گذشته، حال و آینده است. نوروز در میان ۲۵ میلیون از حدود ۴۰ قومیت در روسیه، به شكلی جذاب و با آداب و سنن متفاوت كه ریشه در تاریخ هر یك از آن ها دارد، جشن گرفته می شود.
نوروز كه خاستگاه آن ایران باستان بوده با توجه به تاثیر فراوان و عمیق فرهنگ ایران بر كشور ها و ملل منطقه به ویژه مناطق آسیای مركزی و قفقاز، جایگاه ویژه ای در میان این ملت ها یافته و بدین ترتیب تقریباً از یك هزار سال پیش به روسیه راه یافته است. نوروز چه در میان اقوام بومی ساكن روسیه همچون لزگی ها، آوار ها، اوستیایی ها و چه اقوام همچون تاجیك ها، افغان ها، قرقیز ها، ازبك ها، آذری ها و قزاق ها به صورت گسترده جشن گرفته می شود.
توجه به برگزاری منظم و باشكوه جشن نوروز در سال های پس از فروپاشی شوروی سابق چشمگیر بوده و در ایام نوروز مراسم ویژه جشن و شادی به صورت دسته جمعی برگزار می كنند. بدین منوال نوروز كه زمانی در حكومت شوروی مورد تعقیب و تحقیر قرار داشت، در زمان استقلال رواج و رونق تازه ای پیدا كرد و با اهداف استقلال هماهنگ شد و از لحاظ مضامین و پیام های انسانی باز هم غنای بیشتری یافت. در ادامه مروری خواهیم داشت بر چگونگی برپایی این جشن باستانی در این کشور ها که نشان دهنده ایستایی تمدن کهن و تاریخ باستانی ایران زمین است.
► نوروز در ازبکستان
مردم ازبكستان هر سال نوروز را به عنوان یكی از عمده ترین جشن های ازبكستان گرامی می دارند. نوروز را در این كشور به شكل ها و در ابعاد متفاوت جشن می گیرند و بیشتر آن ها نوروز را بدرقه فصل زمستان و پیشواز فصل بهار می دانند. این جشن از قرون گذشته تا كنون در شهرهایی مانند بخارا، سمرقند، خوارزم و شهر خوقند (شهر‌های جدا شده از ایران در زمان قاجار‌های دست نشانده انگلیس )با شكوه و شوكت خاصی برگزار شده كه آثار آن را در لا به لای صفحات تاریخ می توان مرور كرد.
با وجودی كه به علت عدم برگزاری جشن نوروز در دوران شوروی سابق (۷۰ سال دوران كمونیسم)، این مراسم ریشه های خود را از دست داده و كم رونق شده بود در آستانه استقلال برقراری مجدد جشن های مردمی توجه جامعه را به خود معطوف كرد. به همین علت در فوریه (اسفند) سال ۱۹۸۹ میلادی در ازبكستان درباره تجلیل "جشن نوروز" تدابیری اتخاذ شد و به تصویب رسید و در پی آن در مارس (فروردین) سال ۱۹۹۰ میلادی جشن همگانی و مردمی "نوروز" به عنوان روز تعطیل اعلام شد كه این امر مورد استقبال مردم این كشور قرار گرفت. تدارك برای برگزاری جشن نوروز از دو تا سه ماه قبل آغاز می شود. ستاد های بزرگداشت جشن در كل كشور، استان ها، شهر ها، مناطق و كارخانه ها ایجاد می شوند و برنامه ها و تدابیر لازم را برای استقبال از نوروز تعیین و آغاز می كنند.
پیش از برگزاری جشن شهر ها و روستا ها، محله ها، گذر ها و كارخانه ها ظاهری نوروزی پیدا می كنند. در آستانه نوروز كار های خیرخواهانه نظیر كمك به نیازمندان، عیادت از بیماران و سالخوردگان صورت می گیرد. در روز نوروز سمنك، حلیم، سنبوسه ای گیاهی از سبزیجات، به ویژه آش پلو و طعام های گوناگون پخته می شود. دختران لباس های زیبا می پوشند و هنرمندان به نغمه‌سرایی می پردازند. در همه جا آهنگ و نوای نوروز طنین انداز می شود.به ویژه بچه ها با خوشحالی زیاد مشغول بادبادك بازی می شوند.
در باغ ملی «علی‌شیر نوایی» شهر تاشكند نیز هر سال نمایش های زیبا و جالب نوروزی با حضور رییس جمهوری ازبكستان، نمایندگان سازمان های بین المللی و سفرای كشورهای مختلف مقیم این كشور برپا می شود. هنرپیشگان با سرود ها و نوا ها و آهنگ های دلنشین فرارسیدن بهار، احیای طبیعت، پاكی و پاكیزگی دل های انسان و آغاز كشت و كار بهاری را وصف و ترنم می نمایند. جشن نوروز در حال حاضر برای مردم این كشور عامل پاكسازی روح و روان با طبیعت، عامل تحكیم مهر و مروت، دوستی، هم بستگی، برادری میان مردم، ترویج آسایش و اتحاد میان اقوام
در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتی روزهایی وجود دارد كه ریشه در تاریخ و فرهنگ آن قوم داشته و جلوه‌ای از باور های مرسوم در میان آنان است كه البته هر یک به شیوه ای سنتی و برگرفته از آداب و سنن پیشینیان خود این روزها را گرامی داشته و جشن می‌گیرند. بی‌شک یكی از این روز ها آغاز سال نو است كه از شایع‌ترین آیین های جهانی به شمار می رود و كمتر تمدنی را خواهیم یافت که از آن تهی باشد.
مختلف، حفظ ثروت های طبیعی و دعوت به ترویج آن و پاكسازی اماكن عمومی است.
► نوروز در تاجیكستان
نوروز در تاجیکستان و برخی دیگر از نقاط آسیای مرکزی «عید سر سال» یا «عید سال نو» نامیده می‌شود. تاجیکان همچون دیگر ایرانی نژادها آیین و آداب خاصی برای جشن نوروز دارند. نوروز در تاجیکستان با سال شمار دهقانی تاجیکی اول ماه حمل و با حساب میلادی ۲۱ یا ۲۲ مارس شروع می شود که به نام "خیدیر ایام" یعنی جشن بزرگ معروف است. مردم تاجیكستان بخصوص اهالی بدخشان در ایام نوروز خانه تكانی می كنند، همچنین ظروف خانه را كاملاً شسته و تمیز می كنند تا گردی از سال كهنه باقی نماند.
طبق سنتی دیرینه، قبل از شروع عید نوروز بانوی خانه هنگامی كه خورشید به اندازه یك سر نیزه بالا آمده دو جاروی سرخ رنگ را که در فصل پاییز از كوه جمع‌آوری كرده و تا جشن نوروز نگاه داشته، جلوی خانه راست می‌گذارد، زیرا رنگ سرخ برای این مردم رمز نیكی، پیروزی و بركت است. پس از طلوع كامل خورشید هر خانواده ای سعی دارد هر چه زودتر وسایل خانه را بیرون آورده و یك پارچه قرمز بالای سردر ورودی خانه بیاویزد و با باز كردن در و پنجره به نوعی هوای نوروزی و بهاری را كه معتقدند حامل بركت وشادی است، وارد خانه نماید. از دیگر سنت ها پختن شیرینی مخصوص و غذا های متنوع، برگزاری مسابقات سرگرم کننده از قبیل تاب بازی، تخم مرغ بازی، كبك جنگی، خروس جنگی، بزكشی، كشتی محلی در این ایام است. همچنین غذای معروفی به نام "باج" با كله و پاچه گوسفند و گندم می پزند و دیگران را مهمان می كنند. در روز عید برای نهار هفت غذای گوناگون از جمله سبزی، سمبوسه، سمنو و غیره که همگی با حرف "سین" شروع می شوند برای پذیرایی از مهمانان طبخ می گردد.
► مراسم نوروزی در بدخشان تاجیکستان
در اولین روز از سال نو ساکنان "شغنان"، "وخان"، "درواز" و "مرغاب" استان بدخشان تاجیکستان، از کوچک و بزرگ، در کوچه و خیابان شادمانی می کنند. اکثر خانواده های بدخشی در خانه خود دف و دایره دارند. صبح نوروز دف و دایره را در زیر نور آفتاب می گذارند و زمانی که پوست این دف ها در اثر حرارت کش می آید، دختران به بالای بام می روند و دف نوازی می کنند. در طنین صدای دف، بدخشانیان به بهار خیر مقدم می گویند.
این جشن در بدخشان با نام "شاگون" و "خدیر ایام" معروف است و مردم بومی کلمه "شاگون" را سعید، نکو، خجسته، فرخنده و صفا و خوشی معنی می کنند. "خدیرایام" به معنی جشن بزرگ است و از تمام جشن های عرفی، سنتی و مذهبی مردم این منطقه مهم تر است که در طول سال برای آن آماده می شوند. خانواده های بدخشانی می کوشند تا برای هر یک از اعضای خانواده خود یک دست لباس نو، ویژه نوروز آینده، خریداری کنند، زیرا به باور آن ها تجلیل از نوروز در لباس جدید خوش یمن است.
در ساعت سعید فرارسیدن نوروز، کدبانوها گیاه خوشبویی را در منزل دود می کنند که "سترهم" نام دارد. نیمه شب روز اول سال نو، کدبانوی خانه در منزل آتشی برمی افروزد و صبح در میان اختر و خاکستر گرم آن، چهار دانه نان تنوری می گذارد، که آن را "قماچ" گویند. این روز اعضای خانواده تمام لباس و اثاثیه خانه را بیرون می برند و در روی برف یا سبزه تمیز می کنند. کدبانو در خانه را به روی خود می بندد و همه قسمت های خانه را تمیز می کند. این مراسم را در بدخشان "خدیردید" یا "خانه‌تکانی" می گویند. سپس روی دیوار و سقف خانه را با آرد "گل‌نگار" می کنند. این گل ها تصویر سم گوسفند، آهو و آفتاب را دارد و سمبل فراوانی، آسایش و خانه گرم است. این نقش ها تا بهار آینده باقی می مانند.
وقتی کدبانو مشغول تمیز کردن خانه است، مردان کشتی می گیرند، سرود می خوانند و چوگان بازی می کنند. کودکان به سرگرمی هایی مانند "کبک جنگی" و "خروس جنگی" مشغول می شوند. دخترکان دف می نوازند و تاب بازی می کنند. تمیز کردن خانه تا غروب آفتاب ادامه می یابد. سپس شوهر و فرزندان وارد خانه می شوند و فرارسیدن نوروز را به یکدیگر شادباش می گویند. کدبانو به شانه راست آن ها آرد می پاشد که نشانه سفیدی و صفای بهار است.
از دیگر آداب باستانی نوروز در روزگاران کهن این بوده است که تا آماده شدن غذای "باج" اهالی خانواده برای چند ساعت سکوت اختیار می کردند که آن را "پیخیرامج" یا سکوت و آرامش پیش از فرارسیدن نوروز می گفتند. در این روز اعضای خانواده از مهمانی رفتن و همچنین پذیرفتن مهمان خودداری می کردند، اما ساکنان روستا بعد ازظهر تنها از روزنه های خانه خود با همسایگان خود صحبت می کردند. این مراسم را "کلا غزغز" یا "طلب طلبان" می‌نامیدند و معمولاً این مراسم همراه با ترانه‌خوانی و شعرگویی بوده است. یک نفر از روزنه شالی را به درون خانه پرتاب می کرده و خانواده با خواندن ابیاتی یک آروز می کردند. در این ایام رفتن به خواستگاری هم مرسوم بوده و هست.
► نوروز در قرقیزستان
نوروز در قرقیزستان تنها یك روز آن هم در روز اول یا دوم فروردین ماه است كه به ۲۹ روز یا ۳۰ روز بودن اسفند بستگی دارد. اگر اسفند ۲۹ روز باشد اول فروردین و اگر ۳۰ روز باشد در روز دوم فروردین برگزار می شود. تا قبل از فروپاشی شوروی سابق این مراسم به دست فراموشی سپرده شده بود ولی پس از فروپاشی دوباره حیات یافت و هر ساله با شكوه تر از سال قبل برگزار می شود.
مراسم جشن نوروز در میادین بزرگ شهرها توسط دولت و در روستا ها توسط بزرگان و ریش سفیدان در بیابان های اطراف برگزار می شود. در این روز پختن غذا های معروف قرقیزی مانند "بش بارماق"، "مانته برسك" و "كاتما" مرسوم است كه به صورت رایگان بین حاضران در جشن توزیع می شود. در قرقیزستان در این روز علاوه بر برگزاری جشن، مسابقاتی مانند سواركاری هم برپا می شود که به نحو چشمگیری دنبال شده و جوایز ارزنده ای به نفرات برتر اعطا می گردد.
► نوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاری دانسته و بر این باورند كه در این روز ستاره های آسمانی به نقطه ابتدایی می رسند و همه جا وهمه چیز تازه می شود و زمین را شادمانی فرا می گیرد. قزاق ها همچنین معتقدند كه نوروز آغاز سال است و در میان آنان عبارات زیبایی درباره نوروز وجود دارد: نوروز روزی است كه یك سال منتظرش بوده اند، نوروز روزی است كه خیر بر زمین فرود آمده و بالاخره نوروز روزی است كه سنگ نیلگون سمرقند آب می شود، در شب سال تحویل صاحبخانه دو عدد شمع در بالای خانه اش روشن می كند، خانه را خانه تكانی كرده و چون مردم قزاق بر این عقیده اند كه تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث حفاظت اعضای خانواده از بیماری و بدبختی ست، هر ساله آن را رعایت می كنند.
در شب نوروز دختران روستایی قزاق با آخرین گوشت باقی مانده از گوشت اسب كه "سوقیم" نام دارد غذایی به نام "اویقی آشار" می پزند و از جوان هایی كه دوستشان دارند، پذیرایی می كنند. آنان نیز در قبال آن به دختران آینه و شانه و عطر هدیه می دهند كه این هدایا
در نوروز ساعت سه صبح جوانان یك اسب سركش را زین كرده و به همراه عروسكی كه زنگوله‌ای بر گردن دارد، رها نموده تا از این طریق مردم را بیدار نمایند. عروسك در حقیقت نمادی از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می كند.
را "سلت اتكیتر" می نامند که به معنای علاقه آور است.
در نوروز ساعت سه صبح جوانان یك اسب سركش را زین كرده و به همراه عروسكی كه زنگوله‌ای بر گردن دارد، رها نموده تا از این طریق مردم را بیدار نمایند. عروسك در حقیقت نمادی از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می كند. نوروز برای قزاق ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد، آن را به فال نیك گرفته و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت.
در نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می كنند كه نشانه شادمانی است. دید و بازدید اقوام با زدن به شانه های یكدیگر از آیین و رسوم مردم قزاق در این ایام است. قزاق‌ها در نوروز غذایی به نام نوروز گوژه (گوژه =آش) شامل هفت نوع ماده غذایی طبخ می کنند كه تهیه آن به معنای وداع با زمستان و غذا های زمستانی است. مسابقات معروفی نیز در ایام نوروز در قزاقستان برگزار می شود كه مهم ترین آن ها "قول توزاق" است كه بین گروه های مرد و زن برپا می شود. قزاق ها بر این باورند که اگر زن ها برنده شوند سال خوب و پربركتی در پیش است و اگر مرد ها پیروز شوند، آن سال نامساعد خواهد بود.
از دیگر مسابقات این روز "كوكپار" (برداشتن بز از مكانی مشخص توسط سواران)، "آودار یسپاق"، "قیزقوو" و "آلتی باقان" است و در عصر نوروز نیز مسابقه "آیتیس" كه نوعی مشاعره است، آغاز می شود.
► نوروز در تركمنستان
نوروز در ترکمنستان جشن کشاورزانی است که آذوقه مردم را تامین می کنند و به همین دلیل، کشاورزان دامنه های کوه "کپت داغ" و کناره های آمودریا با عظمت خاصی نوروز را جشن می گیرند. پس از استقلال کشور ترکمنستان رییس جمهوری این کشور به منظور احیای رسم دیرین کشورکه از نسل های پیش وجود داشته، سال نو را نوروز اعلام نمود و امروز نوروز به عنوان جشن ملی به رسمیت شناخته شده است.
در كشور تركمنستان طبق رسم قدیم و جدید دوبار در سال "جشن سال نو" برگزار می گردد. یكی از این جشن ها با استناد به تقویم میلادی كه به تایید سازمان ملل رسیده به عنوان جشن بین المللی (سال نو) خوانده می شود و دیگری برگزاری عید نوروز به نشانه احیای دوباره آداب و رسوم دیرینه مردم تركمنستان است. مردم تركمنستان روز بر تخت نشستن جمشید، چهارمین پادشاه سلسله پیشدادیان را نوروز نامیده اند. مردم تركمنستان در این ایام با پختن غذاهای معروف نوروزی مانند "نوروز كجه"، "نوروز بامه"، "سمنی (سمنو)" و اجرای بازی های مختلف توسط جوانان تركمن حال و هوای دیگری به این جشن و شادی می دهند.
در ایام نوروز مسابقات مختلفی در تركمنستان برگزار می شود از جمله مسابقات اسب دوانی، كشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، خروس جنگی، شاخ زنی میش ها، شطرنج، مهره بازی و تاب بازی. دید و بازدید در ایام نوروز در میان مردم تركمن از جایگاه خاصی برخوردار است.
► نوروز در جمهوری آذربایجان
یكی از جشن های بزرگ مردم آذربایجان نوروز است، به طوری که این جشن سال ها پیش از میلاد در آذربایجان برگزار می شده و مردم آن برخی احساسات بشردوستانه و جهان بینی خود را با این جشن مربوط می دانند، زیرا در اوستا، كتاب مقدس زرتشتیان، نوروز به منزله جشن ستایش مقدسات محسوب شده، گفته می شود كه نوروز فراوانی كشت و سرآغاز تندرستی و بركت و وفور است.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ بود که نوروز از خانه ها به محله ها و سپس به میادین شهرها گسترش یافت و تبدیل به یک آیین و مراسم رسمی شد. در این جمهوری در خصوص پیدایش جشن نوروز اسطوره ها و افسانه های گوناگونی نقل شده است. یکی از این افسانه ها را برای مثال نقل می کنیم.
در روایتی در خصوص نوروز آمده است، سیاوش پسر كیكاووس به كشور افراسیاب سفر می كند. افراسیاب از وی به نحو قابل توجهی پذیرایی کرده و حتی دخترش را به عقد وی در می آورد و سیاوش به یاد سفرش از دیار افراسیاب دیوار بخارا را بنا می كند. ولی دشمنان كه از این امر ناخرسند بوده اند، میان سیاوش و افراسیاب را بر هم زده، طوری كه افراسیاب تصمیم به قتل سیاوش می گیرد و پس از هلاكت سیاوش دستور می دهد جناره‌اش را روی كنگره های دیوار بخارا قرار دهند.
ایرانی ها پیکر بیجان او را را برداشته و در قدمگاه دروازه شرقی دفن می كنند و مرثیه های بسیاری در وصف سیاوش و مرگش می سرایند، و این مرثیه ها بین مردم گسترش می یابد . مردم جمهوری آذربایجان به واسطه اعتقادات شدید به آیین و مراسم نوروز برای با شكوه تر انجام شدن جشن نوروز تدارك ویژه ای می بینند از قبیل سرودن ترانه‌ها پیش از نوروز، تدارك بساط شادی این ایام، تهیه لوازم و مواد مورد نیاز سفره نوروز، طرح چیستان های نوروزی، ستایش ها و نفرین ها، پند و امثال و اعتقادات نوروزی.
در میان مردم آذربایجان رسم بر این است که پیش از رسیدن نوروز پوشاك نو خریده، به خانه و حیاط سر و سامان داده، فرش و پلاس نو بافته و به استقبال نوروز می روند، در نوروز آداب و رسومی درباره فال نیک رواج دارد به طوری كه در شب چهارشنبه سوری دختران نو رسیده در دل فالی گرفته و مخفیانه پشت در نیمه‌باز به انتظار ایستاده و اگر در این هنگام حرف خوب و موافقی بشنوند، اشاره‌ایی به برآورده شدن آرزویشان و اگر حرف نامناسبی بشنوند، اشاره از عملی‌نشدن نیتشان است.
بنا بر این سنت و آیین به هنگام نوروز مردم از بدگویی و حرف نامناسب دوری می جویند. از دیگر مراسم خاطره‌انگیز نوروزی در آذربایجان می‌توان به فرستادن خوان سمنو، انداختن كلاه پوستین به درها، آویزان كردن كیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست تحفه عید اشاره کرد. در شب آخرین چهارشنبه سال و دیگر ایام نوروز نیز به تعداد اعضای خانواده به نیت سلامتی و شادی شمع روشن می کنند که نباید آن را خاموش کنند تا زمانی که خودشان خاموش شوند.
منبع ..................................................
منابع:
پایگاه اینترنتی روزنامه اقتصاد
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=۳۴۹۲۵۹
سایت تحلیلی خبری عصر ایران: نوروز در کشورهای مختلف
http://www.asriran.com/fa/news/۱۶۲۱۴۰
نوروز در گستره جغرافیا: سایت پزشکان بدون مرز
http://www.pezeshk.us/?p=۲۰۹۴
سایت شورای جوانان آذربایجان: نوروز بایرام – روز نو زمین
http://ksam.org/index.php?mtype=news۱&mid=۳۷۰
جشن‌های ملی تاجیکستان
http://www.advantour.com/rus/tajikistan/holidays.htm
نویسنده: دكتر مهناز نوروزی، عضو شورای فرهنگی ایراس؛