 |
| کاخ آینه که در فاصله ۶۰ متری پًل خواجو در اصفهان قرار داشت و در معماری شاهکار بود. و این همان کاخی است که دنیایی غرب از . روی معماری آن اکثر کاخهای خود را ساخته است نمایی از کاخ آیینه خانه در نزدیکی زاینده رود و پل خواجو ، اثر کست، 1867. موزه لندن |
کاخ آینه
 |
| کاخ آینه Ayne khane palace it was sixty meters west of khaju bridge |
 |
| کاخ هفت دست شیرخانه کاخ هفت دست عباسی ؛.کاخ هفت دست (= هفت دستگاه) بنا به نوشته مولف « نصف جهان فی تعریف الاصفهان» هفت کاخ بوده است که در زمان وی تنها یکی از آن ها باقی بوده است. جابری انصاری در کتاب « تاریخ اصفهان» درباره عظمت کاخ هفت دست می نویسد:« هفت دست عباسی که امروزه زمینش کارخانه [ نساجی] وطن شده ، ایوان مدائن و کاخ خورنق و سدیر، کفش انداز آن نشدی و از بس سنگ و ساروج محکم در آن کار شده ، کوهی بود جلو سیل زاینده رود که هزاران سال توفان امواج رودخانه شکستی به بنیانش نمی داد و بیش از بیست هزار زرع زمین با زیر عماراتش بود و گرداگرد صد حجره های تو در تو همه گچ بری و زر اندود ، میناکاری استادانه ، محیرالعقول، دو حمام زنانه و مردانه داشت، زمین و ازاره ها سنگ مرمر شفاف و حوض هایی از مرمر و سنگ سماق و تختگاه شاه عباس دو ساعت ها چشم تماشاییان را خیره می داشت» تخت شاه عباس دوم در این کاخ بر روی تخت سنگی بزرگ مرمری مانند آیینه صیقلی به طول هفت متر و عرض بیش از سه متر قرار داشته که موج های طبیعی بر جلوه آن می افزوده است |
 |
| کاخ باغ زرشک |
 |
| استخر سرپوشیده کاخ چهل ستون که شاهکار معماری بود و آینه کاری، ستونهای مرمر و استخر زیبای آن که مجسمههای زنان برهنه تراشیده از مرمر آن در .هنر مجسمه سازی بینظیر بود به دستور !مظفرالدین شاه قاجار تخریب شد |
 |
| کاخ جهان نما کاخ جهان نما؛ در محل دروازه دولت فعلی قرار داشت و داری سه طبقه بود. طبقه زیرین آن "عمارت چهارفصل" نام داشت. چون از بام آن و از داخل اتاقهای طبقه دوم و سوم همه باغهای چهارباغ و کاخهای آن نمایان بود آن را کاخ جهان نما نامیدند. در کاخ جهان نما، نگاره هایی از زنان و دختران پارسی از کیانی تا ساسانی با جامههای خسروانی نقش شده بود. این کاخ تا سال ۱۳۰۸ قمری وجود داشت و سپس منهدم شد |
 |
| کاخ نمکدان در فاصله ۱۵۰ متری جنوب کاخ آیینه خانه به شکل هشت ضلعی و با سه طبقه ساخته شده بود و با آن که کاخ آیینه خانه در جلوی آن قرار داشت ، از طبقه سوم آن چشم انداز زاینده رود پدیدار بود. این بنا دارای حوضهای سنگ مرمر بود و امروز اثری از آن نیست |
 |
| بازار سه طبقه قیصریه کاخ کلاه فرنگی و باغ معتمدی؛ در باغ منوچهر خان معتمد الدوله مشهور به باغ معتمدی ، کلاه فرنگی بسیار بزرگ و خوش طرحی بود که کلاه فرنگی تهران را نیز با اندک تغییراتی از روی آن ساختند. این باغ در محله معروف به پشت مطبخ در بخش جنوبی میدان نقش جهان قرار داشت. عمارت کلاه فرنگی را تخریب و زمین باغ را هم تقسیم کردند و امروز اثری از آن نیست. سردر بازار بزرگ اصفهان ( بازار قیصریه ) ؛ دکتر لطف اله هنر فر درباره سردر بازار قیصریه می نویسد: تا این اواخر دو بنای سه طبقه در قسمت فوقانی دو بازار طرفین سردر قیصریه یعنی بازار قناد ها و کلاهدوزها و بازار کفاش ها وجود داشت که به سنت ایران قدیم در موقع طلوع و غروب آفتاب دسته ای از نوازندگان بومی و محلی،آهنگ هایی را می نواختند و سیاحان اروپایی عهد قاجاریه در سفرنامه های خود تصویرهایی از آن به دست داده اند و بهترین آن تصاویر را در سفرنامه « دیولافوآ» جهانگرد فرانسوی که سفرنامه اش به فارسی هم ترجمه شده است می توان مشاهده نمود. |
 |
| سردر بازار قیصریه و نقاره خانه آن که امروز از میان رفته است. سردر قیصریه از نمای نزدیک از دیدگاه نگارنده ، هرچند که برخی از کارشناسان بخشهای بالایی سردر بازار قیصریه را که امروز از میان رفته اند از افزودههای دوره قاجار به شمار می آورند و معتقدند که بخشی از بنای اصلی نبوده اند اما به هر روی به نظر می رسد که حذف این بخشهای افزوده نیز با معیارهای حفظ میراث فرهنگی سازگار نباشد. سردرکاخ هشت بهشت؛ کاخ هشت بهشت از بناهای دوران شاه سلیمان صفوی است. این کاخ بسیار زیبا در باغ بزرگی که باغ هشت بهشت یا باغ بلبل نام داشت قرار دارد که اکنون بخش کوچی از آن باغ بزرگ باقی مانده و بعد از انقلاب بقایای آن به نام پارک شهید رجایی ( ! ) نام گذاری شد و سردر زیبای آن به دلایل نامعلومی توسط شهرداری اصفهان تخریب شد. هفت دست نو ( صدری ) یا دولتخانه؛ نام کاخی بوده که به همت محمد حسین خان صدر اصفهانی صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار و به عنوان تقدیمی قدوم او ساخته شد. این کاخ بسیار بزرگ بعد از چهلستون و عالی قاپو و قصر آیینه از بزرگترین کاخهای اصفهان به شمار می رفت. این کاخ دارای حمامها ، خلوتها و نارنجستانهای بزرگ و تالاری وسیع بود. امروز اثری از آن برجای نمانده است>. کاخ تالار طویله؛ دیوانخانه دولتی بسیار وسیعی بوده جنب عمارت عالی قاپو که دارای یک تالار طویل مصور و منقش و اتاق هایی به نامهای مروارید ، مطلا، مقرنس و غیره بود. این کاخ زیبا محل سلام عام پادشاهان صفوی بود. داشت و سپس منهدم شد. |
حمام تاریخی خسروآقا ( آغا ) ؛ این حمام برجای مانده از سه سده پیش، در یکی از ورودیهای محموعه تاریخی نقش جهان قرار داشت که در سال ۱۱۱۰ قمری در زمان شاه سلیمان صفوی و به همت یکی از کارگزاران او به نام خسرو آقا ساخته شد . این حمام که تا حدود ۱۰۰ سال پیش مورد استفاده همگانی بوده است از طرف خسرو آقا وقف شده بود تا عایدات آن صرف استنساخ کتب شود.
حمام خسرو آقا با حدود ۹۲۰ متر مربع مساحت، درسال ۱۳۵۳ خورشیدی به شماره ۹۷۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید اما پس از انقلاب گروهی از افراد سودجو که می خواستند شرایط را برای احداث امتداد خیابان استانداری آماده کنند تا بتوانند زمینهای منطقه را به بهای گران تر بفروشند، سعی کردند تا با شایعه پراکنی محل حمام خسرو آقا را به عنوان یکی از مراکز فساد و تجمع افراد بزهکار و گمراه و ولگرد معرفی کنند و به دنبال آن، همان عوامل در آذرماه و بهمن ماه سال ۱۳۵۸ بعد از این که اوضاع را مناسب دیدند با منفجر کردن بمب ، خساراتی بر این بنا وارد نمودند و فردای آن به شعار نویسی روی دیوارها پرداختند و نوشتند: « تخریب خانه فساد ، پیروزی امت حزب ا...».
با این همه پس از این رویداد تلخ ،شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برای پیشگیری از تخریب نهایی حمام خسرو آقا طی مصوبهای به تاریخ ۶/۷/۱۳۷۱ با تخریب حمام خسروآقا و احداث ادامه خیابان استانداری مخالفت می کند و طبق اسناد منشتر شده در سال ۱۳۷۲ از سوی وزارت مسکن و شهرسازی وضعیت حمام خسرو آقا در آن سال « در حال بازسازی» و کاربری پیشنهادی آن هم « فرهنگی – نمایشگاه آثار هنری دوره صفویه » معرفی می شود.
با این حال در ساعت ۲ بامداد روز سه شنبه ۲۲/ ۱/۱۳۷۴ حمام خسرو آقا توسط عوامل شهرداری منطقه ۳ اصفهان تخریب می شود و محوطه آن تسطیح می شود. پس از این اقدام، شکایتی از سوی سازمان میراث فرهنگی اصفهان به عمل آمد و خواستار تعقیب عاملان تخریب شد، که به دنبال آن حکم اجرای عملیات بازیابی فضا و اجرای معماری این اثر تخریب شده از سوی دادسرای عمومی اصفهان صادر شد. اما نکته مهم این که نه تنها عاملان تخریب تعقیب و مجازات نشدند بلکه حکم بازسازی هم تا این زمان انجام نشد و به نظر می رسد که این پرونده هنوز گشوده است و سازمان میراث فرهنگی اصفهان باید ضمن پیگیری حقوقی آن ، روند بازسازی حمام خسرو آقا را آغاز کند.
نکته دیگر این که در سال ۱۳۸۱ خورشیدی به هنگام انتخابات شورای شهر اصفهان تابلو هایی از سوی روابط عمومی شهرداری اصفهان در سطح شهر نصب شده بود که خبر از آغاز عملیات اجرایی حمام خسرو آقا می داد. اما ظاهرا این تابلوها تنها جنبه تبلیغات انتخاباتی داشت و خیلی زود فراموش شدند.
تصویر تابلوی تبلیغاتی شورای شهر درباره حمام خسرو آقا، ۱۳۸۱. عکس از شاهین سپنتا
کاروان سرای تحدید ؛ کاروان سرای تحدید همان طور که از نامش پیدا بود ، محدود کننده حدود حریم دروازه دولت صفوی و چهارباغ عباسی بود. اگرچه این کاروانسرا به ثبت در فهرست آثار تاریخی نرسیده بود اما خیابان چهارباغ در سال ۱۳۱۰ به شماره ۱۰۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده بود و هرگونه تصرف در این خیابان باید به صورت قانونی انجام می شد.نظام صنفی متشکل در این کاروانسرا ، از نقره کار تا خاتم ساز گرفته تا قلمزن و دواتگر و
غیره ، ارزشهای خاص تجمع صنفی- هنری را در یک محل دارا بود و در صورت حفظ آن علاوه بر جنبههای تجاری، این امکان وجود داشت که از آن محل برای بازدید گردشگران و آشنایی با مراحل تولید هنرهای دستی اصفهان استفاده نمود. اما این کاروان سرا هم به دست سوداگران رخنه کرده در نهادهای شهری تخریب شد و هریک از هنرمندان به گوشهای پرتاب شدند.
موقعیت کارونسرای تخریب شده تحدید، در مجاورت بافت تاریخی اصفهان در سالهای نخست پس از انقلاب در طرحهای جامع اصفهان مقرر شده بود که هفده هزار متر مربع در ضلع غربی میدان دروازه دولت به فضای سبز تبدیل شود. اما چون تبدیل یک محوطه گسترده به فضای سبز هزینه بسیار زیادی داشت. شهرداری اصفهان به کمیسیون ماده پنج شورای عالی معماری و
شهرسازی استان اصفهان پیشنهاد کرد کاربری این مکان از فضای سبز به محیط تجاری و فرهنگی تغییر پیدا کند. این پیشنهاد از سوی اعضای کمیسیون پذیرفته شد و برای تغییر کاربری این فضا در نظر گرفتند یک ساختمان بزرگ در بافت تاریخی اصفهان احداث شود. پس شهرداری اصفهان بدون توجه به توصیههای سازمان میراث فرهنگی اصفهان و بدون ارائه طرح ساخت «جهان نما» به کمیسیون ماده پنج ، ساخت «جهان نما» را از طریق شرکت سرمایه گذاری «سامان گستر» به مهندسان مشاور «شهر و خانه» سپرد و کلنگ احداث جهان نما با تخریب کاروانسرای قدیمی «تحدید» بر زمین خورد. تخریب کاروانسرای «تحدید» آغاز اعتراضهای میراث فرهنگی و به دنبال آن اعتراضهای غرفه دارانی را برانگیخت که عقیده داشتند شهرداری با تخریب این کاروانسرای تاریخی، نظام صنفی صنایع دستی اصفهان را دچار اختلال کرده است. اعتراض به ارتفاع برج جهان نما سرانجام از سازمان میراث فرهنگی کشور به سازمان یونسکو کشیده شد و شرایطی را فراهم کرد که کارشناسان یونسکو مجبور به بازدید از میدان نقش جهان اصفهان شدند. کارشناسان یونسکو پس از دیدار از میدان نقش جهان و بررسی روند ساخت و ساز برج جهان نما شهرداری اصفهان را ملزم به همکاری با یونسکو کردند. در واقع پس از تخریب بنای تاریخی کاروانسرای تحدید و ساخت و ساز غیرقانونی توسط شهرداری اصفهان در سال۷۵ و به رغم اعتراضها و هشدارهای مکرر سازمان میراث فرهنگی و یونسکو، روند ساخت و ساز برج جهان نما ادامه یافت تا جایی که بالا رفتن ارتفاع این برج بیشتر از هشت طبقه، خطر حذف نقش جهان را از فهرست میراث جهانی به وجود آورد. کارشناسان یونسکو در بازدید از منطقه اعلام کردند که در صورت تعدیل نشدن ارتفاع جهان نما، به دلیل شکسته شدن خط آسمان چشم انداز به واسطه احداث جهان نما، میدان نقش جهان از فهرست آثار میراث جهانی خارج خواهد شد.
آثار تخت رستم بر فراز کوهی به همین نام در غرب کوه صفه
تخت سلیمان؛ تفرجگاهی ییلاقی بود که در زمان شاه سلیمان صفوی در کنار چشمهای بر فراز کوه صفه در جنوب اصفهان ساخته شده بود. از این بنا جز پایه مدور یک آلاچیق – که به قرینه از تصاویر برجای مانده از سفرنامههای « کرنلیوس دوبروین » و « کمپفر » می توان حدس زد – چیزی باقی نمانده است.
- نمایی از تخت سلیمان در دامنه کوه صفه از سفرنامه دوبروین
میل شاطر دوانی و برج گبرها؛ این آثار در بالای تپههای شنی شرق کوه صفه قرار داشته اند و کمپفر در سفرنامهاش از آنها یاد می کند اما اکنون اثری از آنها باقی نمانده است.
مدرسه خواجه نظام الملک ؛ اثری از بنای با عظمت فرهنگی و دانشگاهی یادگار با ارزش وزیر دانشمند سلجوقی حسن اسحق توسی ( خواجه نظام الملک ) باقی نمانده است.
منار ته برنجی و منار خواجه علم ؛ منار خواجه علم در کنار آرامگاه « صاحب اسماعیل عباد » در محله طوقچی اصفهان قرار داشته و منار ته برنجی در نزدیکی بقعه جعفریه کنونی در خیابان هاتف اصفهان قرار داشته است که اکنون هیج اثری از آنها نیست. درحالی که شاردن گردشگر فرانسوی در دوران صفوی در سفرنامه خود به توصیف آنها پرداخته و با توجه با اشاره « محمد مهدی اصفهانی» در
کتاب « نصف جهان فی تعریف الاصفهان» این دو مناره تا حدود ۱۰۰ سال پیش در اصفهان همچنان استوار و پایدار بوده اند .
- منار ته برنجی، برگرفته از سفرنامه دیولافوآ، ۱۸۸۷
مناره شاخ یا کله منار ؛ این بنا، منار دیگری بوده که به نشانه افتخار در شکار، در میدانی با نام « میدان شاخ » قرار داشته و بر روی آن تصاویری از کله حیوانات شکاری نقش بسته بوده است و گردشگران اروپایی همچون « آدام اولئاریوس » و « شاردن » و « تاورنیه » و « سانسون» به آن توجه نموده و در سفرنامه خود به توصیف آن پرداخته اند.
- منار شاخ، از سفرنامه شاردن، ۱۷۲۳.
قلعه تبرک ( تبره ) یا طبرک؛ یکی از عظیمترین و غیر قابل نفوذترین دژهای مستحکم تاریخی ایران بوده است که بنای آن را به رکن الدوله دیلمی و تکمیل و توسعه آن را به علاء الدوله نسبت می دهند. در چهار طرف این قلعه یک خندق پر از آب وجود داشته است که هنوز برخی از بخشهای آن در بافت مسکونی فعلی موجود می باشد. دور تا دور قلعه بارویی به پهنای بیش از ۱۰ متر کشیده بودند که در فواصل آن ۳۳ برج دیده بانی و تیر اندازی قرار داشت که هر برج در
حدود ۳۰ متر قطر داشته و هر برج به طور تقریبی ۱۰ متر از دیگری فاصله داشته است. بر اساس سفرنامه شاردن ( قرن ۱۷ میلادی) در ورودی قلعه تبرک علامت برج قوس که طالع نجومی شهر اصفهان است نصب شده بود. در زمان شاه عباس اول تعمیرات زیادی در آن انجام شد و به عنوان محلی ایمن برای نگهداری اشیاء ارزشمند و ذخایر سلطنتی استفاده می شد. کمپفر گردشگر آلمانی ( قرن ۱۷ میلادی ) نیز قلعه تبرک را به عنوان زرادخانه حکومتی معرفی نموده است. از خانههای دوران دیلمی که در نزدیکی میدان کهنه قرار داشت راههای زیرزمینی به قلعه کشیده بودند که امروز هم پس از هزار سال ، در برخی
محلها هنگامی که زمین را برای حفر چاه می کنند به این گذرگاههای زیرزمینی برمی خورند. از قلعه تبرک عکسهای متعلق به بیش ۱۰۰سال پیش در دست است که در این عکسها قلعه هنوز پایدار دیده می شود و تا پنجاه سال پیش آثار آن هچنان برجای بود اما اکنون از آن اثری برجای نمانده و در محل آن در محله پاقلعه در خیابان ملک امروزی خانه سازی شده است.
- قلعه تبرک در بیش از ۱۰۰ سال پیش
کاخها و باغهای دوران صفوی؛ بسیاری از باغها و کاخهای دوران صفوی به فرمان ظل السطان تخریب شد. مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان (۱۳۳۶- ۱۲۶۶هجری ) پسر بزرگ ناصرالدین شاه بود که چون مادرش زن عقدی ناصرالدین شاه نبود به ولیعهدی ایران نرسید و به خاطر همین همیشه احساس کمبود و سرخوردگی می کرد. با این همه به واسطه قحط الرجال شدیدی که در ایران وجود داشت او در سن ۱۱ سالگی به حکومت
مازنداران و استر آباد منصوب شد و در سن ۱۳ سالگی حکومت فارس به او سپرده شد و در سن ۱۷ سالگی نیز حکومت اصفهان و ری را برعهده گرفت.
ظل السلطان پس از منصوب شدن به حکومت اصفهان بجز یک دوره کوتاه که دوباره به فارس رفت از سال ۱۲۹۱ قمری ، در مجموع به مدت ۳۴ سال حاکم مطلق و مسلط به همه امور اصفهان بود و هرچه می خواست انجام می داد. از کارهای بسیار زشت و دیوانه وار ظل السلطان در اصفهان قطع درختان و تخریب ساختمانهای زیبای صفوی بود. گویا او این تخریبها را برای این انجام داد که کاخهای زیبای دوران صفوی که بیشترشان در دوره شاه عباس دوم از ۱۰۷۷ ق تا ۱۵۰۲ساخته شدنده بودند، توجه ناصرالدین شاه را به هنگام سفر به
اصفهان جلب نکند و به فکر پایتخت نمودن اصفهان نیافتد و او بتواند به حکومت خود بر اصفهان که دامنه آن تا غرب و جنوب غربی کشور نیز گسترده شده بود، ادامه دهد. ظل السلطان با این هدف نزدیک به چهل کاخ و باغ بازمانده از دوران صفوی را ویران کرد که شماری از آنها عبارتند از : باغ و کاخ سعادت آباد ، کاخ هفت دست ، کاخ نمکدان ، کاخ آیینه خانه ، کاخ بهشت برین، باغ انگورستان، باغ بادامستان ، باغ نارنجستان ، کاخ بهشت آیین ، باغ تخت ، کاخ و باغ گلدسته ، کاخ خورشید ، کاخ سرپوشیده ، کاخ خسرو خانی ، باغ زرشک، باغ چرخاب ، باغ محمود ، باغ آلبالو ، باغ
طاووس ؛ کاخ و باغ نقش جهان ، باغ فتح آباد ، باغ صفی میرزا ، باغ قوشخانه ، باغ نظر ، کاخ و سردرباغ هزارجریب ، کاخ جهان نما ، کاخ کشکول و...