یکی از مهمترین بخش های مثنوی از دفتر اول آن، این بخش است که در زیر میآید. باید توجه داشت که این داستان هم مانند دیگر حکایات مثنوی، از طرف بربر های تازه بدوران رسیده، بشدت مختوش گشته و آنها چون مطلب را درنیافتند و چون فقط به قصد تحمیل خود به مثنوی و به فرهنگ و تاریخ ایران، مثنوی را خوانده اند، در نتیجه هر مطلب بیربطی را به آن اضافه کرده و زیبایی گفتار مولانا را، تحت تاثیر خود قرار داده اند. و تازه تفسیر هم برایش نوشته اند! هرچند معنا و مقصود مولانا دست نخورده است. چون مولانا که خود یک آواتار و بدل خداوند بود، احتمالا اینرا پیش بینی کرده است. و درنتیجه اسرار خود را آنچنان در لابلای جملات پنهان ساخته که حتی وقتی مثنوی را بیرحمانه سلاخی کرده اند، جمله ها و کلمه ها و نامها را تغییر داده و جابجا کرده، ابیاتی که در باره تاریخ ایران بوده بکلی حذف کرده و یا با جملات بیربط عربی جایگزین کرده اند، و پلیدیهایی از ایندست، ولی هنوز همچنان میتوان حرفهای اصلی مولانا را فهمید.
در این بخش مولانا با بیان یک داستان سه گانه، از سه پایه هستی میگوید. از خدا، آدم و دم الهی و یا «واسطه بین خدا و آدم» که آنرا روح مقدس هم مینامند و جایگاهش در درون آدمی است.
مولانا با این داستان سه گانه، مفسرانِ کوچه و بازاری و تفاسیر گوگلی آنان را سرگرم میکند، تا به تکرار از «انسان کامل» بگویند و اینگونه به مردم تفهیم کنند که این گفتار ارزشمند تنها برای خواص و بزرگان دین است و نه مردم معمولی! و برای اینکه مردم کوچه و بازار راه را نیابند و از گفتار بزرگانشان محروم مانده و آن گهرهای واقعی، بیهوده بماند و مورد استفاده قرار نگیرند، و همه چیز براساس مادیات و پول و ترحم و گداپروری باشد، از روی عمد و یا از روی نادانی، گفته بزرگان ایران را از میان مردم معمولی جمع کرده و آنها را برده و در تاقچه خواص گذاشته اند. تو گویی بزرگان ایران برای امثال خودشان پند و اندرز دادهاند.
بهرحال مولانا با این داستان سه گانه همچنین به مخاطبان واقعی خود پرداخته، و واقعیت ها را بر ایشان فاش میکند.
در اولین داستان، مولانا شرح عدالت و سخاوتمندی انوشیروان عادل که مظهر داد و بخشش و کرم است، را میدهد و او را دادگستری حیات بخش معرفی میکند که موجب سعادت تمامی مردم روی زمین است. ولی درواقع منظور او کنایه به خدا و دادگستری اوست. در دومین داستان مولانا حکایت خانواده ای بسیار بینوا و فقیر را بازگو میکند که سخت در تنگنا قرار دارند. ولی در اصل منظور او شرح حال آدمیان است. در این داستان زن و مرد(دو گونه انسان، یعنی از نظر معنوی، فرقی بین ایندو نیست)نمایانگر انسان همیشه نیازمند و آرزومندند. انسانیکه بخاطر نیازمندی هایش، دست بهرکاری میزند و همزمان با درون خود مرتبا در جدال است. سومین داستان، شرح کوتاهی ار دم الهی در نزد آدمیان است. و مولانا طبق معمول و روش خود، در جایجای این داستان، سخنان خود را به مردم میگوید.
در بخش دوم این داستان سه گانه، مولانا با شرح جدال بین مرد و زن داستان، درواقع نمایشی از جدال آدمی با آنچه که وجدان مینامد، با اگاهی هایی که جسته و گریخته، از اینجا و آنجا یافته است، با تعلیمات مذهب گمراه و قوانین نانوشته جامعه ووو، را به تماشاخانه میبرد. در انتها خانواده فقیر (آدم) مجبور میشوند به درگاه انوشیروان(خدا) رفته و سپس مولانا نتیجه ای که از تمامی داستان باید گرفته شود را مینویسد.
مولانا در مقدمه میفرماید:
امر حق را باز جُو از واصلی
امر حق را در نیابد هر دلی
حقیقت هستی را تنها آواتارها میدانند و بس. و هرکس دیگری، آمده و مدعی دانستن شود، یک شیاد است.
معنای ظاهری: از خدا شناس واقعی خداشناسی را یاد بگیر، نه هر آخوند و خاخام وکشیشی که ادعای خدا شناسی دارد، چرا که هر مدعی و مبلغی، خدا شناس نیست. اینرا به تمامی زمینه ها هم میشود بسط داد. مثلا از کسی درخواست کمک مادی کن که او به دست و دل بازی معروف است. از کسی طلب یاری و زور بازو کن که او قوی و نیرومند است. از کسی مشورت بطلب که او خردمندی مقبول است. با کسی همرزم شو که دلاور و جسور و آزاده و مرد جنگ است. و تا آخر.
چون غلام یاغیی کاو عدل کرد
مال شه بر یاغیانش بذل کرد
اگر یک روز مردی با یک کیسه پول وارد بازار شود و شروع به بذل و بخشش کند، اکثر مردم او را فردی خیر و سخاوتمند میدانند، و دیگر به این فکر نمیکنند که شاید این پولها پول خون و یا پول دزدی و لقمه حرام است.
معنای ظاهری: و یک مدعی مانند آن خدمتکار نافرمان و نادانی است که مال ارباب خود را به دیگران میدهد، با آب حمام، دوست پیدا میکند، و تصور میکند، که خیرخواهی و دست و دل بازی از اوست و کار خیر کرده است. قوانین الهی را بدون اینکه کمترین درک و فهمی از آنها داشته باشد در بین مردم ترویج میکند و اگر کسی تعریفی از آنها خواست، با ذکر اراجیف، موجب گمراهی میشود.
ترفه تر، کآن او همی پنداشت عدل
کز سخاوت کرده ام ایثار و بذل
و جالب اینجاست که او خود را سخاوتمند و خیر هم میداند. درست مانند خدا نشناس مدعی که خود را مرشد و راهنمای مردم دانسته و با نادانی و یا حقد و حرص دنیوی، مردم را به گمراهی میکشاند و یک تصویر و درک غلط از خدا شناسی را در اذهان مردم جا می اندازد و تصور میکند که کار خداپسندانه و نیک انجام داده و خود را مرد خدا جا میزند. ترفه به معنی و چم، «جالب اینجاست» میباشد. و ترفه تر یعنی «جالبتر اینکه».
عدل این یاغی و دادش نزد شاه
چه فزاید دوری و روی سیاه
نتیجه خیرات آن پلیدی که پول خون در بین مردم پخش میکند، اسارت و خونخوار پروری است.
اینچنین خدمتگزار نادان، و یا خدا نشناس گمراه، با اعمال و کردار و گفتار اشتباه، فقط موجب روی سیاهی در نزد خدا و دور افتادن مردم از راه راست زندگی و از راه خدا میشود.
آن دِرَم دادن صخی را لایق است
جان سپردن خود سخای عاشق است
آن پول دزدی و پول خون و چرکینی که پلیدی پخش میکند، لیاقت خودش را دارد. درحالیکه راهنمایی آدمیان به راه خداوند و راه راست، سعاوتمندی واقعی است.
نان دهی از بهرِ حق نانت دهند
جان دهی از بهرِ حق جانت دهند
در اجتماع انسانی، هرچه بکاری، همان را بر خواهی چیند. اکثر مردم فراموشکارند، و مثلا اگر آدمی راه افتاده و نان بین آنها پخش کند، او را تا زمانی که هست، بیاد دارند. درحالیکه مردان بزرگی را که بجای گداپروری به آنها چیزی یاد میدهند که همه عمر بدردشان خورده، و احتمالا نان سر سفره شان میآورد را هیچگاه فراموش نخواهند کرد. در اینحالت همیشه زنده ای و خلق جان و نامت را زنده نگاه میدارند. مرده آنست که نامش به نکویی نبرند.
گر بریزد برگهای این چنار
برگِ بی برگیش بخشد کردگار
و نیکوکار واقعی هیچگاه در نمیماند، و مانند درختی است که حتی اگر تمامی برگ هایش بریزد، دوباره در بهار صاحب هزاران برگ خواهد شد.
گر نماند از داد در دست تو مال
کی کند فضلِ خدایت پایمال
مطمئنا در راه راست به هیچکس آسیبی نخواهد رسید.
هر که کارد گردد انبارش تُهی
لیک اندر مزرعه باشد بهی
مانند آن برزگری که تمامی ذخایر گندم خود را از انبار آورده و بر روی زمین میریزد و انبارش تهی میشود، ولی مطمئنا، یک بصد، صد به هزار به او برمیگیرد.
وآنکه در انبار ماند و صرفه کرد
اِشپش و موش و حوادث هاش خَورد
و عکس این مطلب هم صادق است. میروند و حق صغیر و کبیر را با توحش، با قتل و غارت بدست آورده و در انبار میکنند. سپس با همه زندگی خود آنرا پاسداری میکنند و در اینراه هزاران پلیدی بخرج میدهند، تا آخر سر بگذارند و بروند. سپس در همانجایی که ویران کرده و برای بردن مالش به آتش کشیده اند، دوباره بدنیا میآیند و تمام رنجی که به دیگران تحمیل کرده اند را با بهره اش پس میگیرند. یکی از دلایلی که ایرانیان در همه جای دنیا آبادانی میکردند، برای این بود که نمیدانستند، در زندگی بعدی در کجا بدنیا میآیند.
این جهان فانی است در اثبات جوی
صورتت صفر است در معنا جوی
این جهان در مقابل واقعیت هستی، هیچ است و آدمها از این هیچ، هیچ نمیدانند.
معنای ظاهری: همه چیز این دنیا گذرا است. و اگر حتی گذرا هم نباشد حکم مرداب را دارد، که ماندنش، موجب گندیدهگی و بوی تعفن است. کافی است آدمی یک مدت زمانی در یک قصر زندگی کند، پس از مدت کوتاهی، آنچنان از کاخ نشینی سیر و بیزار میگردد که دلش میخواهد فقط یک اتاق محقر داشته باشد. و یا آدمی که مرتبا در سفر است، پس از مدتی فقط دلش میخواهد کنج خانه یک‌گوشه نشسته و ماستش را بخورد. یا اگر آدمی هر روز بهترین خوراکیها را بخورد، پس از مدتی هیچ خوراکی برایش خوشمزه نیست. و رستورانهای پنج ستاره با علم بدین مطلب، خوراکیها خود را به اندازه یک انگشتانه و با طراحی افراطی و بزک درست میکنند، چراکه میدانند مشتری های پولدار آنها، نه اشتهای خوردن دارند و نه از خوردن لذت میبرند. همان بشقاب گرانبها را اگر جلوی یک فرد معمولی بگذارید، اشکش درمیآید و گرسنه رستوران را ترک میکند و به ساندپیچ فروشی سر محله هجوم میبرد.
همه چیز این دنیا همین حکم را دارد، بهشت را به آدمی بدهند، یکجور دلش را میزند که آنرا با یک عدد سیب سر میزند. پس برای این «بی ثباتی» که یک مدتی آدمی را سرگرم و راضی نگه میدارد، حماقت مطلق است که آدمی تنها گهر با ارزشی را که داراست، یعنی روح خود را بفروشد. چراکه صورت قضایا صفر و بی ارزش است و تنها خدا است که هدف واقعی است.
جان شور و تلخ و پیش تیغ بر
جان چون دریای شیرین را بخر
آن جانی که باعث شوری و تلخی زندگی تو میشود و آخر سر هم ترا زیر تیغ میبرد را کنار گذاشته و صاحب جانی شو که ترا به سعادت، آرامش و خوشی میرساند.
وَر نمی توانی شدن زین آسمان
باری از من گوش دار این داستان
اگر هنوز درست موضوع را درک نکردی، بگذار برایت حکایتی بگویم.
حکایت انوشیروان عادل امپراتور ساسانی:
یک ملوک پارس ز ایّام کهن
کرده حاتم را غلام خویشتن
در اینجا مولانا از انوشیروان عادل، امپراتور دوران ساسانی، مینویسد که در مقابل سخاوت و بخشش او، حاتم تایی غلامی بیش نبود. حاتم تایی یکی از شهریاران هنرمند و دلاور و مردم دوست و عادل ایرانی از دوران شاه عباس امپراتور صفوی است که به دست و دل بازی معروف است.(۱)
پرچم اکرام و داد افراشته
فقر و حاجت از جهان برداشته
انوشیروان عادل پرچم داد و انصاف را در تمامی ملک جم برافراشته بود، بطوری که در دنیا هیج ستمدیده، نیازمند و فقیری وجود نداشت.
بحر و کان بخشش اش صاف آمده
داد او از قیف تا قاف آمده(۲)
داد او از قیف تا قاف آمده یعنی به اندازه فاصله بین آسمان(قیف) تا زمین(قاف)از عدالت و داد او در جهان گسترده شده بود. مصرع نخست یعنی بدون چشمداشت و صاف و بی ریا به مردم میرسید.
برطبق شاهنامه، کوه قاف، رشته کوهی است که هوشنگ شاه گِرد گیتی کشیده و هفت دریا را در اطراف آن قرار داده است. و برطبق نجوم پارسی، کیهان و یا مجموع کهکشانها، به شکل قیفی هستند که با سرعت در حال حرکتند.
در جهان خاک، ابر و آب بود
مظهر بخشایش و آداب بود
انوشروان بر روی کره زمین و یا جهان خاک، مانند خورشید و باران همه مردم را مورد لطف و داد و کرم خود قرار میداد. و آن امپراتور بزرگ همچنین مظهر بخشندگی و ادب و هنر بود.
از عطائش بحر و کان در زلزله
سویِ دادش، قافله بر قافله
دریا و معادن مملو از ثروت است و انوشیروان عادل جوری بذل و بخشش میکرد که معدن و دریاهای پر از گهر در برابرش کم میآوردند و وحشتزده و لرزان و خجالت زده میشدند. همچنین مردم گروه گروه و کاروان به کاروان بسوی مرکز ایران و کاخ او روان بودند، چراکه با اطمینان میدانستند، که رسیدن به ایران، یعنی رسیدن به آزادی، ثروت و رهایی از بیداد. و این داستان و رخداد و تاریخ واقعی را، رندان با تبلیغات و سناریو دروغین در مورد آمریکا، بخورد مردم دنیا دادند، بطوری که مردم کشور هایی که توسط سربازان و سیاستهای آمریکا همه چیزشان به تاراج رفته است، تصور میکنند همه آمریکاییها در ثروت غوطه خورده و آنها هم وقتی پایشان به استانهای همپیمان برسد از شر فقر خلاص شده و پول پارو خواهند کرد. همین سیاست استعماری در زمان شاه فقید با ساخت فیلمهایی مانند ممل آمریکایی بخورد مردم داده میشد.
در مصرع نخست،که میگوید از عطایش بحر و کان در زلزله بودند، کان و بحر های پر گهر میتواند کنایه از ثروتمندان باشد و لرزیدن آنها کنایه از مالیاتی باشد که انوشیروان بر ثروتمندان میبست تا فاصله طبقاتی مادی در بین مردم نباشد و همگان از رفاه و آرامش مادی برخوردار شوند. سیستم مالیات انوشیروان بعدها در بین دیگر ملل کپی و مورد استفاده قرار گرفته و میگیرد.
قبلۀ حاجت دَر و دَروازه اش
رفته در عالَم به داد آوازه اش
در و دروازه انوشیروان، یعنی تمامی سیستم و درگاه و دولت و شهریاران او، قبله ستمدیدهگان و حاجتِ نیازمندان بودند و شهرتِ بخشندگی و دادگستری او به همه جای گیتی رسیده بود.
آب حیوان بود و دریایی ز فام
روی باز با رایت و کام تمام (۳)
انوشیروان، مانند آب زندگانی که در ظلمات و تاریکی قرار دارد، برای مردم بود و از نظر اخلاق هم دریایی از اخلاق و گفتار و کردار نیک بود. و در سخن گفتن دلیر و با اراده و بینظیر بود. فام یعنی گفتار و کردار نیک. آب حیوان، آب زندگی جاودان است که کوروش کبیر بهمراه آواتاری بنام خزر به دنیای تاریکیها رفت و آب زندگانی را در آنجا جستجو کرد،.خزر چشمه آب حیات را یافت و از آن نوشید و آنرا از کوروش پنهان ساخت و پس از اینکه خیانتش افشا شد، سپاهیان خشمگین سنگهای سنگین به گردن او بسته و او را در دریای مازندران انداخته و محکوم به زندگی جاودانی در دریای مازندران و یا خزر کردند.
اندر ایام چنین سلطان داد
بشنو اکنون قصه پیزی گشاد
در اینجا مولانا قصه انوشیروان عادل که سلطان بی بدیل سخاوت و عدل بود، را کنار گذاشته و به داستان مرد کاهل و بیکاری میپردازد که خانواده اش از فقر و نیاز بی اخلاق و دد صفت گشته اند.
پیزی گشاد یعنی کسی که کار و درآمد ثابتی ندارد. آدم بی ثبات.
